Tavarlarni kimyoviy tarkibi asosida sinflash va sertifikatlash fanining mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishidagi ahamiyati

Rahbarlik quyidagi normativ 

hujjatlarni o’rnatadi: 

Asosiy texnik 

shartlar 

Umumiy 

tehniik 

shartlar 

Guruhiy 

texnik 

shartlar 

Amaldagi tur 

buyumlarga 

texnik 

shartlar 

---

52 

 

Birinchidan,  ishlab  chiqarishdagi  tovarlarni  rentabelligi  juda  past  bo’lishi 

mumkin; 

Ikkinchidan, ishlab chiqarish uchun yuqori mehnat sarfi bo’lishi mumkin; 

Uchinchidan, ko’p miqdorda xom-ashyo sarf bo’lishi mumkin; 

To’rtinchidan,  ishlab  chiqargan  mahsulot  oluvchining  ehtityojlarini 

qondirmasligi mumkin; 

Beshinshidan, yetkazib berilgan tovarni sotilishi past bo’lishi mumkin. 

Bu  hollar  tovarlarga  salbiy  ta’sir  ko’rsatadi.  Ularning  rangi,  mazasi,  ko’rinishi 

aniqlansa, ba’zi bir hollarda ularning yuqori sifatliligi tayyorlangan mahsulotlarni 

assortimentiga  ularni  qaysi  iste’molchiga  mo’ljallanganiga  qarab  turib  ham 

baholanadi.  Masalan,  yosh  bolalar  uchun  tayyorlangan  mahsulotlarni  sifat 

ko’rsatkichiga planlashtirish eng yuqori darajada bo’lishi kerak. 

Mahsulotlarni  sifat  ko’rsatkichlarini  nazorat  qilish  ularni  texnik  nazoratdan 

o’tkazish  aholida  nazorat  organlari  tomonidan  boshqariladi.  Bu  organda  xizmat 

qiluvchi  xodimlar  malsulotni  sifat  ko’rsatkichlarini  ustidan  ob'ektiv  ma’lumotlar 

berishda  o’rnatilgan  vazifalariga  e’tiborli  bo’lishlari  kerak.  Nazorat  qiluvchi 

organlar  shu  ishlab  chiqarish  korxonalarida  alohida  ishlab  chiqarish  strukturasi 

bo’lib  u  faqat  administrasiya  xodimlariga  bo’ysunadi.  Sifat  ko’rsatkichlarini 

tekshiruvchi  organlarni  ishlari  murakkab  va  mas’uliyatli  bo’lib  bu  tashkilot 

murakkab  texnik  xodimlar  bilan  ta'minlangan  bo’lishi  kerak.  Mahsulotlarni  sifat 

ko’rsatkichlarini  aniqlashdagi  kamchiliklar  ishlab  chiqarishda  texnologik  jihatdan 

qilingan  xatolarni  yoki  mahsulotlarni  rejalashtirishdagi  sxemalar  va  chertyojlarda 

ishlab  chiqish  texnologiya  qirralarida  normativ  texnik  hujjatlarida  bo’lgan 

kamchiliklarni yoki yetishmovchiliklarni aniqlashda katta yordam beradi. Ulardan 

tashqari  bu  guruhga  xodimlariga  mahsulotlarni  sifat  ko’rsatkichlari  boshlash  va 

tekshirish davrida ishlab chiqarishga keltirilgan agregatlar asbob-uskunalar, ularni 

ekspluatasiyasi ustidan nazorat ishlari yuklatiladi. Texnik texnologik kontrol passif 

va aktiv bo’lishi mumkin. 

---

53 

 

        Passiv nazoratda asosan ishlab chiqargan mahsulotlarning etishmovchiliklarni 

keyingi tuzilishlar yordamida talab darajasiga yetkazilishi mumkin. Tovarlar uchun 

harakterli  bo’lib,  u  asosan  shu  ishlab  chiqargan  tovarlarga  ma’lum  sifatida 

boshqariladi.  

Passiv  nazorat  davrida  sifat  ko’rsatkichlari  yaxshilash  davrida  ma’lum 

texnik ishlar bajarilib, bunday mahsulotlarni iste’molchilarga sotilishi mumkin. 

Aktiv  nazorat,  bu  nazorat  yordamida  mahsulotlarni  sifat  ko’rsatkichlariga 

texnologik  jarayonlarni  boshqarish  orqali  olib  boriladi.  Bunday  nazoratni 

progressiv tomonlari shundaki, u mahsulotlarni sifat ko’rsatkichi boshqariladi. Oz 

harajatlar  sarfini  ta’min  etadi.  Bundan  nazoratdagi  o’lchamlar  texnologik 

rejimlarni  boshqarishga  shu  bilan  bir  qatorda  ishlab  chiqarishdagi  nosozlikni  o’z 

vaqtida ochadi. 

       Ishlab  chiqarishga  ishlab  chiqarishni  nazoratni  sifat  nazoratini  aniqlashda 

ishlatiladigan  xom-ashyoni  va  yarim  xom-ashyolarni  va  ishlab  chiqarish  uchun 

ishlatiladigan  asosiy  va  qo’shimcha  boshqa  korxonalar  keltirayotgan  xom-ashyo 

mahsulotlarni  sifat  ko’rsatkichlarini  tekshirish  bu  qarayotgan  xom  ashyo, 

keltirilgan  mahsulot  hisoblanadi.  Bu  holda  tayyorlanayotgan  mahsulotni  sifat 

ko’rsatkichlari  keltirilayotgan  mahsulotni  sifat  ko’rsatkichlariga  ko’p  jihatdan 

bog’lik bo’ladi. 

       Masalan, lavlagidagi shakarning miqdori shakar olishda katta ahamiyatga ega. 

Shuning  uchun  boshqa  korxonadan  keltirilayotgan  mahsulot  standart  talabga  ega 

bo’lish kerak. Hozirgi paytda mahsulotlarni sifat ko’rsatkichlarini ta’min etilishida 

ishlab  chiqargan  mahsulotlarni  sifat  ko’rsatkichlarni  yaxshilash  borasidagi 

qilinadigan  doimiy  ishlar,  ularning  rejalashtirish  doimo  bozor  qonunlari  asosida 

iste'molchilarni talabini o’rganib borish davlat miqyosida amalga oshirilishi lozim. 

Ishlab  chiqargan  tovarlarga  iste’molchilarni  talabi  bo’lmasa,  bunday  tovarlarni 

ishlab chiqarishdan olish va iste’molchilar talabiga tovarlarni yaratish ularni ishlab 

chiqarishga  tadbiq  etish  uchun  bir  qatorda  ishlab  chiqargan  tovarlarning  sifatini 

yaxshilash  to’g’risida  ilmiy  nazariy  va  ishlab  chiqarish  tomoyillarini  bir  vaqtning 

---

54 

 

o’zida  amalga  oshirilishi  lozim  bo’ladi.  Hozirgi  vaqtda  xalqaro  mehnat 

resurslarning  taqsimoti  va  ko’pchilik  rivojlangan  davlatlardagi  yuqori  sifat 

ko’rsatkichlariga  egaligi  bu  dunyo  miqyosidagi  tenika  va  texnologiyani 

rivojlantirishga  yangi  uskunalarni  yaratilishiga  ishlab  chiqargan  mahsulotlarni 

raqobatbardoshligini oshirishga olib kelmoqda. Bu borada rivojlangan mamlakatlar 

zamonaviy  uskunalar  bilan  o’zlari  ishlab chiqarish korxonalarini  yangidan  ta'min 

etilishi shu mamlakatlardagi mahsulotlarni ishlab chiqarish potensialini oshirishga 

hamda  zamonaviy  texnikalar  orqali  ishlab  chiqarish  mahsulotlarni  sifat 

ko’rsatkichlarni  yuqori  darajaga  etkazishga  katta  xizmat  qiladi.  Shuning  uchun  

O’zbekistonda  hozirgi  davrda  xalqaro  investitsiyalarni  xalq  xo’jaligiga  jalb  etish 

xorijiy  mamlakatlar  bilan  qo’shma  korxonalarni  barpo  etilishi  O’zbekistonda 

ishlab chiqarilishi mumkin bo’lgan mahsulotni sifat ko’rsatkichlarini boshqarishga 

jalb etiladigan mahsulotlarni raqobatini oshirishga katta xizmat qiladi. 

       Normativ 

texnik 

hujjatlarda, 

GOST-15-467-85 

mahsulotlarni 

sifat 

ko’rsatkichini boshqarish deb, ishlab chiqarishda texnika─texnologiya bilan ta’min 

etilishi mahsulotni sifat ko’rsatkichini ishlab chiqarishda ularni ishlab chiqarishga 

kirgizishda  ishlab  chiqarish  davrida  uskuna  va  mexanizmlarni  ekspluatasiya 

potensialini  ta’min  etishda  yoki  iste’molchilarini  talablarini  qondirishda  ishlab 

chiqarilgan  mahsulotlarni  sifat  ko’rsatkichini  boshqarish  ma’lum  tomonga 

yo’nalish  uchun  olib  boriladigan  barcha  ishlar  va  ishlab  chiqarish  uchun  ishlab 

chiqarishning har qanday  pog’onasi ham  mehnatni nuqsonsiz tashkil  etish va uni 

boshqarish  ishlari  amalga  oshiriladi.  Tayyorlangan  mahsulotlarning  sifat 

ko’rsatkichlarini  har  tomonlama  tahlil  qilib,  ularni  iqtisodiy  barqarorligi 

chiqarilayotgan  mahsulotlarning  miqdori  ishlab  chiqarish  potensialiga  ya'ni 

korxonaning  yuqori  talablariga  moyil  bo’lgan  tehnologik  uskunalariga,  injener 

xodimlariga  keltirilgan  xom  ─  ashyoning  sifatiga  va  ishlab  chiqarilgan 

tovarlarning  sifat  ko’rsatkichlariga  ko’p  jihatdan  bog’liq.  Shunday  hollar  ham 

bo’ladiki  ishlab  chiqarilgan  tovarlar  miqdori  jihatdan  yuqori  bo’lib,  aholining 

talablarini  qondirmasligi  mumkin,  bu  holda  mahsulotlarning  sifat  ko’rsatkichlari 

---

55 

 

past  darajada  bo’lganligi  sababli  ular  iste’molchilar  tomonidan  qabul  qilinmaydi.     

Bunday hollarda birinchi ishlab chiqarishdagi rentabellik juda past bo’lib, ikkinchi 

tarafdan  ishlab  chiqarish  uchun  yuqori  mehmat  sarfi  kuzatiladi.  Uchinchi,  ishlab 

chiqarishda  mahsulotlar  bahosi  yuqori  bo’lishi  mumkin.  Mahsulоtlarning  sifatini 

nazorat  qilish  ularni  texnik  nazoratdan  o’tkazish  alohida  nazorat  organlari 

tomonidan  boshqariladi.  Agarda  bular  nazorat  organlari  tomonidan  nazorat 

qilinmasa, har xil qonunbuzarliklarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun har bir 

iste’molchining  o’zi  nazorat  organi  bo’lib  hisoblanadi.  Sifatni  boshqarishning 

yanada  takomillashgan  metodi  mahsulot  sifatini  boshqarishning  kompleks 

sistemasidir.  Mahsulot  sifatini  boshqarishning  kompleks  sistemasining  ishlab 

chiqarilishi,  joriy  etilishi  hamda  amal  qilishining  tashkiliy  metodologik  asosi 

korxonalar  standartlaridan  iboratdir.  Davlat  standartlashtirish  sistemasining 

tarkibiy  qismi  bo’lgan  bu  standartlar  mahsulot  sifatlarini  boshqarish  sistemasini 

ishlab chiqarishda davlat va tarmoq normalarini, sifat masalalari bo’yisha texnik va 

metodik  harakatlarini  ma'lum  bir  korxonaning  tehnik  shartlari  bilan  texnologik 

jarayonlar harakatlari tayyorlanadigan buyumlar harakteri va nomenklaturasi bilan 

muvofiqlashtirishga 

imkon 

beradi. 

Korxonalarda 

amalga 

oshirilayotgan 

standartlashtirish  korxona  darajasida  sifatni  boshqarish  bilan  davlat  va  tarmoq 

darajasida  sifat  boshqarish  o’rtasidagi  uzviy  aloqadorlikni  ta'minlaydi.  Mahsulot 

sifati  kadrlar  qanday  tanlanganligi  va  joylashtirilganligiga  butun  jamoat  ishi 

qanday  tashkil    etilganligi  va  ayrim  ijrochilar  ishining  sifati  qanday  ekanligiga 

bog’liqdir[12,14]. 

     Ishlab  chiqarishning  sifat  ko’rsatkichini  boshqarishda  boshqarish  sistemasi 

ongli ravishda bir butun bog’liqlikni tashkil  etishi lozim, bu ishlab chiqarish bilan 

ishlab  chiqarilayotgan  mahsulotlarning  sifatini  boshqarishda  o’ziga  xos 

koordinatsiyani  ta’min  etadi.  Mahsulotlarning  sifatini  boshqarishda  ishlab 

chiqarishdagi har bir amaldagi qonundan hayotiy prosesslarning ta'minlashi lozim.     

Ya'ni  shu  mahsulot  uchun  ilmiy  tekshirishlarni  olib  borish,  sifat  ko’rsatkichlarini 

boshqarishda  barcha  ishlatiladigan  texnika  vositalarini,  iqtisodiy  ko’rsatkichlari, 

---

56 

 

tashkiliy  ishlarning  bir  butunligi  ta'min  etilishi  lozim.  Shu  bilan  bir  qatorda 

yuqorida  aytib  o’tilgan  faktorlarning  bog’liqligi  ta'minlanishi  lozim.  Bu  sistema 

barcha faktor va shart-sharoitlarni boshqarish malakali injener tehnologik xodimlar 

bilan ta'minlangan bo’lishi  kerak.  Mahsulotlarni  sifat  ko’rsatkichini  aniqlovchi 

kamchiliklarni  ishlab  chiqarishda  texnologik  jihatdan  qilingan  xatolarni  yoki 

mahsulotlarni  rejadagi  sxemalarda,  chizmalarda  ishlab  chiqarish  tehnologik 

kartalarida  normativ  texnologik  hujjatlarda  bo’lgan  kamchiliklarni  yoki 

yetishmovchiliklarni  keyingi  kuzatishlar  yordamida  talab  darajasiga  yetkazilishi 

mumkin  bo’lgan  tovarlar  uchun  harakterli  bo’lib,  asosan  shu  ishlab  chiqarish 

tovarlarga ma'lum to’siq sifatida boshqariladi. 

Passiv  nazorat  davrida  sifat  ko’rsatkichlarini  yaxshilash  borasida  ma'lum 

texnologik ishlar bajarilib bunday mahsulotlar iste’molchilarga sotilishi mumkin. 

Aktiv  nazorat  bu  nazorat  yordamida  mahsulotlarni  sifat  ko’rsatkichiga 

texnologik jarayonni borishi hamda ishlab chiqarish rejimini boshqarish orqali olib 

boriladi.  Bunday  nazoratni  progressiv  tomonlari  shundaki,  u  mahsulotlarni  sifat 

ko’rsatkichini  harajat  sarfini  ta’min  etadi.  Bunday  nazoratda  nazoratdagi 

o’lchamlar  texnologik  rejimlarni  boshqarishga  shu  bilan  bir  qatordagi  ishlab 

chiqarish  nosozlikni  u  o’z  vakolatida  oldini  oladi.  Ishlab  chiqarish  nazoratini 

aniqlash  ishlatiladigan  xom-ashyo  va  yarim  tayyor  mahsulotlarni  va  ishlab 

chiqarish  uchun  ishlatiladigan  asosiy  va  qo’shimcha  boshqa  korxonalardan 

kelayotgan  boshqa  mahsulotlarni  sifat  ko’rsatkichini  tekshirish  bu  xom-ashyo 

keltirilayotgan  xom-ashyoning  nazorati  hisoblanadi.  Bu  hollar  tayyorlangan 

mahsulotlar  sifat  ko’rsatkichi  keltirilgan  xom-ashyoni  sifat  ko’rsatkichiga  ko’p 

jihatdan  bog’liq  bo’ladi.  Bozor  iqtisodiyotiga  o’tish  davrida  ishlab  chiqarish 

mahsulotlarini sifat ko’rsatkichini boshqarish katta ahamiyatga ega bo’lgan voqea 

hisoblanadi. Chunki ishlab chiqarish mahsulotlarni sifat ko’rsatkichi hozirgi zamon 

talablariga mos bo’lishligi bozordagi tovarlarni iste’molchilar talabiga javob berish 

va  dunyo  andozasiga  mosligini  ishlab  chiqarish  tovarlarni  xalqaro  bozorlariga 

chiqarishni  ta’min  etadi.  Shuning  uchun  mahsulotlarni  ishlab  chiqarish  hozirgi 

---

57 

 

davrda ularni miqdorga emas, balki sifat ko’rsatkichiga qo’yiladigan talablar ishlab 

chiqarilgan tovarlarni bazi ko’rsatkichlariga mosligini hamda texnik  talablari mos-

ligini  ta'min  etish  ishlab  chiqarish  mahsulotlarini  sifat  ko’rsatkichini  ta'min  etadi. 

Bundan  bir  necha  yillar  avval  dunyo  bo’yicha  mahsulotlarni  ishlab  chiqarish 

mahsulotlarni  miqdori  bilan  o’lchangan  bo’lsa,  hozirgi  vaqtda  ishlab  chiqarish 

mahsulotlarni  o’rni  sifat  ko’rsatkichini  yuqori  darajadaliligini  ta'minlaydi.  Sifat 

ko’rsatkichini yuqori darajada ekanligini ta'minlashda ishlab chiqarish xom ashyo 

resurslaridan  oqilona  foydalanish  ishlab  chiqarish  korxonalarini  zamonaviy 

texnika, texnologiya bilan ta'min etilishi ishlab chiqarish mahsulotlarni reja asosida 

olib borishligini ishlab chiqarishga bo’lgan  tovarlarni proektlash ularni tannarhini 

aniqlash ishlab chiqarish davomida texnik uskunalarni ishlashini bir me'yordaligini 

ta'min  etishni  sifat  ko’rsatkichini  ta'minlaydigan  eng  asosiy  omillar  hisoblanadi. 

Hozirgi  davrda  mahsulotlarni  sifat  ko’rsatkichini  ta'min  etilishida  sifat 

ko’rsatkichini  yaxshilash  borasidagi  qilinadigan  doimiy  ishlar  qilinadigan  rejalar 

doimo  bozor  qonuniyatlari  asosida  iste’molchilari  talabini  ortib  borishi  dunyo 

miqiyosida  oshib  boradi.  Ishlab  chiqarish  tamoyilini  bir  vaqtning  o’zida  amalga 

oshirishi  kerak  bo’ladi.  Hozirgi  davrda  mahsulotlar  resursini  taqsimoti  va 

ko’pchilik  davlatlarni  ishlab  chiqarish  mahsulotlarni  zamonaviy  uskunalar  bilan 

o'zlarini ishlab chiqarish korxonalarini yangittan ta'min etishi bu shu mahsulotdagi 

mahsulotlarni  ishlab  chiqarish  mahsulotlarni  sifat  ko’rsatkichini  yuqori  darajada 

yetkazishga  katta  xizmat  qiladi.  Xom-ashyolarni  va  yarim  xom-ashyolarni  sifat 

ko’rsatkichlari  normativ  texnik  hujjatlarni  jahon  talablariga  javob  berishligi 

texnologiyani ishlab chiqarish korxonalarini texnologik qurilmalar ishlab chiqarish 

korxonani  meterologik  asbob  uskunalar  bilan  ta'minlanishi  ishlab  chiqarish 

korxonalariga  bo’lgan  laboratoriya  va  sifat  asbob  uskuna  bilan  ta'min  etilishi  va 

eng  kerakligi  shu  korxonada  ishlaydigan  injener  texnik  xodimlarini  yuqori  ishlab 

chiqarish  saviyasiga  va  zamon  talablariga  javob  beradigan  tartibdagi  bilimlarning 

borligiga  shu  korxonada  ishlab  chiqarish  tamoyillarini  tashkil    etilishi  va  uni 

nazorati  har  bir  ishlab  chiqarish  bo’limlaridagi  texnologik  jarayonlarni  yuqori 

---

58 

 

saviyada  bajarilishi  ishlab  chiqariladigan  mahsulotlarning  sifat  ko’rsatgichini 

ta'minlashda eng asosiy vositalar hisoblanadi[12,13]. 

Tovarlarni  kimyoviy  tarkibi  asosida  sinflashda    tovarni  TIF  TN  joylashishi 

quyidagicha  bo’ladi.Bunda  biostumliyarorlar  3808  93  9000  pozitsiyasida 

joylashadi.  Mahsulotlarni  sertifikatlarini  sifat  ko’rsatgichini  mahsulotlarni 

normativ texnik talabiga javob berishini yuqorida ta'kidlagan juda ko’p talablarga  

bog’liq  ekan.  Shuning  uchun  mahsulotlarni  xalq-xo’jaligi  ishlab  chiqarishda 

bo’ladigan  har  bir  talablar  yuqori  saviyada  bo’lishi  lozim.  Normativ  texnik 

hujjatlarga  bo’lgan  talablar  xalq  xo’jaligida  har  bir  ishlab  chiqiladigan  tovar 

assortimentiga  shu  tovar  uchun  mo’ljallangan  normativ  texnik  hujjatlar  mavjud. 

Agarda ishlab chiqarishda tayyorlangan usullarning samarasini baholash va boshqa 

masalalarni hal etishda katta rol o’ynaydi.