Tasviriy san’at va qo‘l mehnatiga 0 ‘qitish maxsus

Savollar:
1.Mehnat ta’limining vazifalari haqida gapiring.
2.Tovush kuchaytiruvchi asboblar nima uchun ishlatiladi?
3.Rivojlanishda nuqsoni boMgan bolalar mehnat faoliyatida 
nutqini qanday rivojlantiriladi?
Adabiyotlar:
1.J. A Rubin. Bolalar art terapiyasi 2005.272-278betlar
2.Yusupova N., “Qo‘l mehnatini o‘qitish maxsus metodikasi va 
predmetli -amaliy ta’lim” Т.: «Nizomiy nomidagi TDPU”, 2012
Qo‘shimcha adabiyotlar:
1 .Aytmetova S.Sh. «Aqli zaif o‘quvchilami mehnatga tay­
yorlash». Т.: “0 ‘qituvchi”, 1994.
163

---

1.2. Alohida yordamga muhtoj bolalar rivojlanishida predmetli
amaliy ta’limning ahamiyati
“Imkoniyati cheklangan bolalar har bir bola yosh va rivojlanish 
bosqichlarida namoyon etadigani kabi ehtiyojlarga ega, shu bilan bir­
ga ular alohida va ulaming o‘ziga xos bo‘lgan ehtiyojlarga ham ega”8
Barcha bolalar bilan ishlash uchun haqiqiy bo‘lsada, agar 
noto‘g‘ri tushunilsa unda san’atning maqsad va ahamiyati nogiron 
bolaga tushuntirish lozim. Bu bo‘sh vaqtni shunday mashqlar bilan 
o‘tkazishga to‘g‘ri kelmaydi deb bo‘lmaydi, qo‘l epchilligini 
rivojlantirish yoki ishtirokni o‘rganishdan ko‘ra san’at nogiron 
bolalar uchun ko‘proq ahamiyatga ega. (DVD 15.9).
Zavq va quvonch, masalan, nogiron bolalar uchun tuyg‘u -
boshqaruv va motor - kinestetik zavq, bosim - bo'shashish joiz 
regressiyalardan biri.
Ko‘zi ojiz bolalar jonsiz va g‘amgin ko‘rinsalarda birinchi 
qismda juda qabulchan va itoatkor edilar, san’atga kirib borganlari 
sari ular jonlanib borar edilar (DVD 3.2ga qarang). Ular kulib, 
jonlanib, erkin so‘zlasha boshlashdi va ikkala jarayonda haqiqiy 
lazzat ko‘rsatishdi (15.9A). Ba’zilari sevish muhtoj boigandek 
o‘ynashar edi (Curri, 1971), bu "harakatsizlikka teskari harakat" 
(Erikson, 1972, p. 13) va bu “o‘yinqarolik hayotni ancha 
jonlantiradi” (Sutton-Smit, 1971, p. 21).
Toki bolalar boshqalarga bog‘liq boMishar ekan-ki san’at 
bolalarga imkon qadar mustaqil ravishda faoliyat ko'rsatish 
imkoniyatini beradi. Mustaqil tanlash va qaror qabul qilish orqali 
ularga o‘zlarini ramziy-samarali shartlarda aniqlash uchun yordam 
beradi, shaxsiy did va uslublarini rivojlantirishga yordam beradi.
0 ‘rganishning ayrim yo‘llari bloklangan bo‘lishi mumkin 
bo‘lsa-da, san’at tajribalari bolalar hissiy va samarali rivojlanishning 
yangi yo‘llarini topishga yordam berishi mumkin, masalan ko‘zi 
ojizlar uchun paypaslash, karlar uchun ko‘rish va oyog‘ ishla- 
maydiganlarga qollaming chaqqonligi bo‘lganidek.
8 Meeting the Needs o f Children with Disabilities Families and professionals facing the challenge together Edited by 
Helen K. Warner. Simultaneously published in die USA and Canada by Routledge 270 Madison Ave, New York, 
NY 10016.
164

---

Amalda nogiron bolalar jarayon, materiallar va vositalar orqali 
mahoratini rivojlantirishlari mumkin, ular zavq va quvonch bilan 
yaratish mahoratini o‘rganishadi va erishilgan yutuqlari bilan 
faxrlanishadi (DVD 7,5 qarang). Nogiron bolalar ko‘proq o‘zlarini 
jismoniy va ruhiy erkin his qilganlari sari, ular materiallarga va xis 
qilishning turlariga ayniqsa muhtojlar. (ular xojayin bo‘la oladigan 
joyda).
San’atning yana bir muhim ahamiyati ko‘pincha bolalar lanj va 
harakatsiz boMganlarida materiallar bilan ishlashganda harakatchan, 
rivojlangan bo‘lishadi. Boshqa yo‘nalishda ular axborot vositalari 
bilan dramatik o‘yin orqali san’at mahoratini oshirishga qodirlar. 
Sahnalashtirilgan travmatik vaziyatlarda ko‘zi ojiz bolalar o‘zlarini 
kuchliroq va boshqaruvchan bo‘lib ko‘rsatadilar “rol o‘ynaydilar” 
aslida ular ko‘pincha nochor bo‘lsalarda.
Birinchi va, ehtimol, eng muhim shart, Lowenfeld aytganidek, 
“har bir insonda ijodkorlik ruhi mavjud” ligiga samimiy ishonish 
(1957. 430b). Bu nimadir o‘rganiladigan emas, biroq uni xis qilish 
mumkin va bolaga to‘gri tushuntirilsa, ijobiy natija bo‘lishi mumkin 
(DVD 15.9). Hamma insonlarda o‘sish (yuksalish), tartib va integra- 
tsiyaga tugma Tabiiy intilish borligiga ishonish birdek muhim. Yen- 
gillashish strukturasi doirasida istalgan ericinlikka ruxsat berish 
uchun, bolaning qobiliyatlariga ishonish - bevosita bolaga aylanish, 
uning yoki o‘z ishi xususida tanlov va qaromi amalga oshirish 
kerak.9
Predmetli amaliy ta’lim darsi eshitishda nuqsoni boMgan 
bolalar maktablarida asosiy va yetakchi dars hisoblanadi.
Uning mohiyati shundan iboratki, predmet anglatgan mazmun, 
predmetga oid voqea-hodisalar, miqdor va sifat tushunchalari 
bevosita amaliy faoliyat asosida egallanib, tajribada qoilaniladi.
Predmetlaming o‘quvchilar tomonidan o‘z qo‘llari bilan tay- 
yorlanishi, ulami tayyorlashda turli predmetlardan foydalanish 
o'quvchilarga predmet va uning xususiyatlari bilan tanishishda qu- 
lay va mos sharoitdir. Amaliy ta’lim orqali shu sharoitning yarati- 
lishi predmetli amaliy ta’lim darsining mazmunini ochib beradi.
’ J. A Rubin Bolalar art terapiyasi 2005. P 263-288 (m azm un-m ohiyati olindi).
165

---

Bu darsda amaliy faoliyat jarayonida nutq, nutqiy ko‘nikmalar 
egallanadi.
Eshitmaydigan bolalar maktablarida predmetli amaliy ta’lim 
darsi o‘zida nutq o‘stirish, daktil nutqqa o'qitish, yozuv, matematika 
darslari va shular zamirida tarbiyaviy yo‘nalishlar bo‘yicha maz- 
munni mujassam etadi.
Surdopedagogika tarixidan ma’lumki, tilga maxsus o‘qitish 
amaliyotiga kommunikativ (muloqot) tamoyil kirib kelishining 
amaliy faoliyat bilan bog‘liqligi S.A.Zokov tomonidan ishlab 
chiqilgan. Biroq mazkur metodika rus tilida so‘zlashuvchi kar 
bolalar maktablari va Rossiya davlatlari maxsus ta’lim tizimiga mos 
keladi. Bizning respublikamizda eshitmaydigan bolalar maktab- 
larining ovoz kuchaytiruvchi apparatlar, sinf xonalarining maxsus 
jihozlar, muassasalaming defektolog-surdopedagoglar bilan kam 
ta’minlanganligi, o‘quvchilarda so‘zlashuv nutqidan (og‘zaki, yoz­
ma) muloqotda foydalanish imkoniyatining past ko‘rsatkichdaligi 
hamda o‘zbek tili qonuniyatlarining rus tili qonuniyatlaridan tubdan 
farq qilishi S.A.Zokov va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan 
metodikani aynan qoMlash imkonini bermaydi.
Tilga maxsus o‘qitishning faoliyat tamoyilini qoMlash predmetli 
amaliy ta’lim darslarida yaqqol amalga oshadi.
Bu darsda o‘quvchilaming o‘qituvchilar, o‘rtoqlari bilan 
bevosita muloqoti uchun tabiiy vaziyatlar yaratiladi.
Amaliy faoliyat davomida o‘qituvchilaming o‘quvchilarga 
murojaatlari, savollari, topshiriqlari oson o‘zlashtiriladi.
Eshitmaydigan bolaning maktabga (bog‘chaga) kelgan dastlabki 
kunlardagi nutqiy rivojlanish (nutqsiz, yoki qisman-tushunarsiz 4-5 
so‘zli) darajasi va holatini hisobga olganda predmetli amaliy ta’lim 
darsi o‘qituvchi uchun, bolaning o‘qituvchiga yoki o‘rtog‘iga muro- 
jaatini tushunish imkoniyatini ham beradi. Bu holat sinf o‘qituv- 
chisi, tarbiyachisi, yakka mashg‘ulot o‘qituvchisi, ayrim hollarda 
ota-onalar o‘quvchi nutqini o‘zlari tushunib, boshqalar uchun shu 
o‘quvchining nutqi tushunarsiz ekanligini ochib beradi. Predmetli 
amaliy ta’lim darsida yoki boshqa darslarda o‘quvchining nutqini 
faqat sinf o‘qituvchisi, tarbiyachisi, yakka mashg‘ulot o‘qituvchisi 
tushunishi uchun nutqiy sharoitlar yaratiladi. Nutqiy murojaatlar, 
muloqotlar shakllanib, daktil nutqqa o‘qitilib, tovushlaming qo‘yi-
166

---

lishi amalga oshirilgandan so‘ng, o‘quvchi nutqining tushunarlilik 
darajasi oshadi va maydoni kengayadi.
Predmetli amaliy ta’lim darsi esa shu daraja va shu maydon 
uchun asosdir. Sinf o‘qituvchisi, tarbiyachisi predmet amaliy ta’lim 
darsining shiori bo‘lmog‘i kerak. 0 ‘qituvchi, tarbiyachi predmetli 
amaliy faoliyat va u asosida so‘zlashuv muloqotining rivojlanishini 
anglashi, his qila bilishi kerak.
Predmetli amaliy ta’lim darslarida dialogik nutqni rivojlantirish 
Tabiiy nutqiy vaziyatlarda amalga oshadi. Ya’ni:
- murojaatlar (iltimos-xohish, istak);
- buyruqlar;
- ish yuzasidan hisobot (og‘zaki, daktil, yozma);
- talabnomalar (kerakli jihozlarga);
- buyruq ma’nosidagi instruksiyalarda aniq bir harakatni baja­
rish yoki topshiriqni bajarish amalga oshiriladi. Masalan:
Senga nima kerak?....... dan so‘ra. Senda qalam bormi?
Senda ....bormi?........ ga ber.
Olma rasmini chiz. Olma rasmini chizdim. Bo‘yadim.
To‘g‘ri o‘tir.
Sekin ich.
M a ...........ni ol.
Senga nima kerak? Yoz.
Sen bo‘ldingmi? Hisobot ber.
Sinflarda predmetli amaliy ta’lim darslari quyidagi ishlaming 
tashkiliy shakllari asosida olib borilishi mumkin:
l.Sinf bo‘yicha yalpi ishlash. (jamoa, o‘qituvchi bilan).
2.Guruhlarga bo‘linib ishlash.
3.Yakka holda ishlash.
4.«Kichik o‘qituvchi» bilan ishlash.
5.Juft holda ishlash.
0 ‘qituvchi dars mavzusidan kelib chiqqan holda yuqoridagi 
shakllaming biridan foydalanadi.
Predmetli amaliy faoliyatdan foydalanish quyidagi vazifalami 
hal qiladi: