Tasviriy san’at va qo‘l mehnatiga 0 ‘qitish maxsus

116

---

Nogiron bolalarni davolash san’ati
Bolalar va ularning ota onalari
0 ‘\shashliklar va farqlar
Nogiron bolalar terapiyasi - ular odatda ko‘rinishidan normal 
ko‘rinadi va harakat qiladi lekin ularda his tuyg‘u bilan bog‘liq 
muammolar bo‘ladi. Haqiqatda jismoniy yoki hissiy zaif bolada 
shimday muammo bo‘ladiki hattoki u ko‘rinmaydigan nuqson 
bo‘lishi mumkin, masalan rivojlanishdan ortda qolish, odatda 
boshqa bolalardan sezilami farq qiladi. Nogiron, shu bilan birga, 
ommaviy axborot vositalaridagi qiziqishlarida boshqa bolalarga 
o‘xshaydi va ularda mahorat bilan bog‘liq, qo'rqish, injiqlik va 
g‘azab hissiyotlari bo‘ladi.
Ular o‘zgalardan farq qiladi, chunki ulaming aqliy yoki jismo­
niy zaifliklari ulaming hissiyotlariga va dunyolaridagi aloqalariga 
ta’sir ko‘rsatadi. Chunki ular ko‘p narsalardan mahrumdirlar, 
hattoki eng yaxshi parvarishlash bilan ular juda ham och bo‘lishga 
intilishadi, hissiylik va ijodiylik uchun ochlikka tayyorlanishadi 
hamda, hissiy va o‘zaro insoniy tajribalar va samarali terapiya 
uchun kerak bo‘lgan xavfsiz holatlar turi. Shunday qilib, ko‘zi ojiz 
bolaga ko‘zi ko‘radigan bolaga qaraganda ko‘proq va tez-tez 
gapirilish kerak, unga atrofida nimalar borligi va ulaming qanday va 
qay holatda joylashganligi tushuntirilishi va atrofida o‘z teng- 
doshlari mavjudligiga ishontirilishi kerak.
Chunki ulaming aqliy yoki jismoniy zaifliklari ular uchun 
voqelikdir - farqli o‘laroq bolaning jismoniy butunligining fan- 
taziyalari hech qachon chin yurakdan qo‘rqitilmagan - ularda 
o‘zlarining qobiliyatsizliklari bo‘yicha fantaziyalari va hissiyotlari 
bilan bog‘liq o‘ziga xos muammolar bor - ayniqsa bu ularda qanday 
va nima uchun sodir bo‘ldi va ular kelajakda buni uddasidan qanday 
chiqadilar. Bir kuni menda bizning klinikaga kelgan bir ko‘zi ojiz 
boladan katta bir ishni o‘rganish imkoniyati bo‘ldi. Bir kishi hissiy 
nuqsonli bola bilan shug‘ullanayotganda sodir bo‘lgan hodisalaming 
bir qanchasini misol qilib keltirish uchun ular bilan ishlash menga 
yoqdi, bu ham bir voqeilikdir.
Awalambor, siz Kandining ikkita badiiy baholashi haqida 
eshitasiz; so‘ngra oilaviy badiiy baholash uning baholashining bir
117

---

qismidir, uning ota onasi bilan davolash xuddi bir juftlik kabi. 
Chunki men uning menga daxldorligiga va badiiy media va 
klinikani o‘zgartirishiga aminemas edim, men ikkita individual 
baholash kengashini taklif qildim.
Kandi: Individual badiiy baholash
Ko‘rlar tegishli foydalana oladigan materiallar ta’minoti muhim 
ahamiyatga ega va oldingi ijodiy tajribaga ega bo‘lgan ko‘radigan 
bolaga qaraganda ko‘proq yo‘riqnomalar va demonstratsiyalami jalb 
qilishni boshlash uchun ularga yordam beradi. Biroq, ko‘zi ko‘ra- 
digan bola bilan ko‘zi ojiz bola bilan olib borilgan intervyu juda 
ham katta farq qilmaydi.
Farq nimada, tana qismlarini o‘tkazib yuborish faktini 
uddasidan chiqish muammosi katta bir masala va har bir ko‘zi ojiz 
bola yuzma yuz bo‘lishi kerak. Fantaziya bu bolaga kerakli narsani 
bermagan onadir yoki bazi bir “yomonligi” tufayli buni olib 
qo‘yishi umumiy bir masala.
Bu Kandining birinchi badiiy baholash sessiyasi 10 yilligiga 
qaraganda tezroq paydo bo‘ldi. Ko‘r va miyasi falaj, u dastlab 
loydan “kuchukcha” yasadi (aslida loydan kuchukcha yasadi) va o‘z 
o‘zidan ona kuchuk olib ketilgan drama yaratishda davom etdi. 
Ko‘zi ojiz bola uchun mahrumlikning biri o‘zining ota onasiga 
nisbatan g‘azabini ifodalashda bolaning ota onaga haqqoniy 
qaramliligidir va muhtojlilik va zaiflilik hissiyotini his qilish.
Awal Kandi o‘zining loydan yasalgan kuchukchasini yer 
to‘laga qo‘ydi va kuchukcha “u meni tashlab ketdi!” deb akilladi. U 
davom etdi. Keling kuchukni ona kuchuk deb tasawur qilamiz.
Ular bir birlariga qisilib turibdilar va ular uxlayaptilar (loyning 
kichik qismini kattasidan keyin qo‘yyaptilar). Bu ona kuchuk va ana 
u bola kuchukcha....bola kuchukcha onasini orqasiga berkinyapti.
Keyin ular ona kuchukka ketishga ruxsat berdilar!
Qachon kim nima qilishni so‘radi, u aytdi, “kichkina bola. Bola 
qizni kuchugini oldi”. Loyning boshqa bir bo‘lagini kuch bilan 
chapillatib, qizcha g‘azab bilan “yomon bola” deb baqirdi. San bu 
kuchukchalami ketishini yaxshi bilasan! Man ularni sanga beraman! 
Sen bu kuchukchalami qaytarib keltirasan! So‘ngra qizcha bolani 
tuynukka qisib “hey bola sen o'lasan!, u yerda! Sen o'lgansan! dedi. 
Buni pichoq (yog‘ochli asbob) sifatida dalil qilib ol. Men uni
118

---

Г
yaxshilikka o‘ldirdim”. Keyinroq xuddi shunday hikoyada qariligida
o‘lgan otasi haqida aytdi....... Hech kim uni o‘ldirmadi. Men uni
o‘ldirmadim.
Boshqa bir dramada loy ishi atrofida bir xil soatning oxirida 
qurildi, nogiron bolalaming davolash san’ati kandi shikastlanish 
to‘grisida bezovtalikni ifodaladi. “Meni o‘ldirmang! Oh! Yomon 
bolalar meni o‘ldirmoqchi! Men biror bir yomon ish qilmadim! Oh, 
Yordam bering! Men biror bir yomon ish qilmadim! Men biror bir 
yomon ish qilmadim!” men hikoyadagi kim edi u deb so‘radim, 
qizcha aytdiki u ona edi.
U ayol men uning kichik qizi ekanligimni va u mening yangi 
onam ekanligini da’vo qildi: “Senga yangi ona kerak. Sen bu
fursatdan unumli foydalanishing kerak....... men senga blinchiklar
pishirib beraman. Men u qizni o‘z joyiga olib boraman va qiz 
о‘ldi....mening bolalarim meni turtib sochimdan tortdi.”ona 
bolasidan va tajovuz ostida qolishdan xavotirlanib Kandi onasini 
o'ldirish va almashtirish xayolini bekor qilishga qaror qildi. 
Hayranlanarli ovozda e’lon qildi. “Sening onang qaytdi! Sen unga 
jannatda qanday yaxshiligini ayta olasan”. So‘ng, go‘yoki turtki 
juda ham kuchli edi va u davom etdi, “balki sening onang kasaldir. 
Manimcha u ertaga qaytib keladi”.
Ona o‘ldirish istagiga qo‘shimcha tarzda, ko‘zi ojiz bolalarda 
tez tez yoki ba’zan o‘g‘irlikni jalb qiladigan alomatlar yoki xayollar 
bo‘ladi. Qisman, ularda shunday hissiyot tuyuladiki ulardan nimadir 
o‘g‘irlangandek (ulaming ko‘z nurlari), ular haqli tavishda nima- 
dimi sog‘inib yuradilar yoki ularda har doim nimadir yetish- 
mayotgandek va ularga qaytarib olish huquqi beriladigandek. 
Kandining ikkinchi badiiy intervusida u ham o‘g‘ri ham politsiyachi 
bo‘lishni davo qiladi va aytadiki “man sening pulingni o‘g‘irla- 
moqchiman .... Chunki man shunday qilishni xohlayman va manga 
bu yoqadi”.
Kuchli politsiyachi sifatida (vijdonli), u o‘grini ushlab uni 
qamoqqa tiqdi. 0 ‘jar o‘g‘ri qaytib keldi, biroq politsiyachi undan 
so‘radi, “sen yana qaytib kelding! Senga nima bo‘ldi?” balim uyiga 
yaqin boigandir, o‘zining rolida u keskin o‘zgarishga rioya qildi.
Keyin dramada, bir bo‘lak yog‘ochni va bir bo‘lak ko‘pikni 
ushlab, Kandi obyektlami ham bir-biri tomon ham bir-biridan
119

---

uzoqlashtirdi, to'qnashuvlami oldini olishga harakat qilib aytdi 
“yog‘och yolg‘iz keldi va chiqa oladimi deb so‘radi va ular 
o‘ynaydilar va ular bir-birlarini uradilar”. “Sen yomonsan! Yoq Sen 
yomonsan!” “nihoyat hassa aytdiki, Men boshqa o‘ynamayman! 
Keyin ikkovlari aytdilar “Men ketyapman” va yog‘och hassa baqirdi
va narsalarni tirnab urdi va hammasi o‘lgan.......Oh, yo‘q Men
o‘ldim!.
Sen nega meni o‘ldirding? Sen xato ish qilding! Yo‘q sen! Yo‘q 
sen!.
Ona xato ish qilganday tuyuldi yoki bola yomon edi va 
layoqatsizligi sababli jazoga sabab boMdi.
Barmog'i bilan chizib va kremli modda hissiyotidan zavqlanib, 
Kandi barmoq bo‘yog‘idan rohatlanmayotganligini tasavvur qildi, 
dedi “men sizga xushmuomalaman” bo‘yoqni ishlatishda davom 
etib, qizcha kulgili va arvohlar haqida qo‘rqinchli hikoyalar aytishda 
davom etdi, ayniqsa sizni kasal qiladigan sehrli damlamalar. 
Yalmog'iz juda qo‘rqinchli. U sizga yomon narsalarni va
moddalami beradi.......u sizga damlama beradi va siz unga hujum
qilasiz va u g‘oyib bo‘ladi.”
Xayol yalmo‘giz kampiming yomon ovqati (damlamasi) 
qobiliyatsizligiga sabab bo‘ladigan umumiy bir masala bo‘lishi 
mumkin.
Umuman olganda ushbu xayol bilan yuzaga kelgan bezovtalikni 
boshqarish uchun Kandi 
0
‘zining barmoqlarini bo‘yalgan qo‘llariga 
va ko‘p narsalarga qo‘ydi va u “ifloslanganligini” aytdi. U menga 
aytdi, “tasavvur qil sen kulguli yuryapsan—kim bu isloslangan 
joylarni artib tashlaydi? Tasavvur qil sen kasalsan. Sening kulgingni 
ichiga men kirlikni qo‘ymoqchiman. Men qo‘ymoqchiman - men 
sening ko‘zlaringni ichiga kirlikni qo‘ymoqchiman. Tasavvur qil 
sening paypog‘ingni ichiga men kir narsalarni solib qo‘ydim.
Tasavvur qil sen qo‘lingni kirlik bilan shikastlading........ men
kirlikni sening idishlamingga qo‘ymoqchiman. Hozir sen buni 
yeysan va o‘lasan!”
Meni ko‘r qilish va o‘ldirishga davo qilib, Kandi bezovta bo‘ldi 
va o‘z rolida keskin o‘zgardi, u ga’zabini ta’sirini bekor qilishga 
harakat qildi. “u yerda boshqa hech qachon kirlik bo'lmaydi. Kirlik
120

---

yo‘qoladi. Men hech qachon kir bo‘lmayman!” keyin u barmog‘iga 
bir boiak loyni tiqdi, va bundan rohatlandi.
Kandi: Oilaviy badiiy baho
Men kandi bilan uchrashganimdan keyin, uning oilasi meni 
badiiy baholash uchun taklif qildi (DVD 16.1). unda kandi, uning 
ota onasi, 14 yoshli akasi va 6 yoshli singlisi qatnashdi. Shunday 
qilib bu baholash ma’noli boMib, kandining maxsus talabiga binoan 
shaklni o‘zgartirishi kerak edi. Guruh devoriy surati o‘miga, oiladan 
birinchi marta birgalikda hikoya tuzish so‘raldi, kandi boshqalardek 
osongina qatnasha oldi (16.1A),bunga oilani o‘rtasida namoyish 
qilish uchun talabga binoan rioya qilindi, ammo turli shaklli va 
oichamli yelim va karton bilan birga yupqa tekis yog‘och bo‘laklari 
bor edi. Kandi turli xil beshta yog'och bo‘lakni tanladi va ulami o‘z 
istaklari va o‘z oilasining hissiyotlarini aks ettiradigan qilib 
kartonga yelimladi. (16.IB).
Har bir kishi uchun shaklni tanlagandan keyin, qizcha onasini 
chap tomonga joylashtirdi, keyin otasini (boshqalarga qaraganda 
sezilarli kattaroq) o‘ng tomonga joylashtirdi, katta akasini o‘rtaga 
joylashtirdi “o‘zini tomonidan” so‘ngra o‘zini (yog‘ochning eng 
kichik va yupqa bo‘lagi) otasidan keyin o‘ng tomonga joylashtirdi 
va nihoyat eng kichik singlisini onasiga yaqin joylashtirdi. U 
shakllar, hajmlar bo‘yicha to‘gri moMjalladi.