«tastiyiqlayman»

FAZALAR ARA POTENTSIIYALLAR
Bir-biri menen aralaspaytug’un suyiqliqlardi ajratip tu’ratug’un shegara boluwi arqali, ionlardin’ tekis emes tarqaluwi arqali, potentsiyallar parxinin’ kelip shig’uwin birinshi bolip Nernst korsetken edi. Ionlardin’ fazalarda tarqaluwi o’lardin’ bo’listiriluwi koeffitsentleri menen belgilenip o’z-ara tiyip tu’rg’an fazalardin’ bireuinde kationlar jaqsi erise, ekinshisinde, anionlar jaqsi eriydi. Natiyjede birinshisinin’ shegara bo’liminde teris bo’leksheler jiynalsa, ekinshisinde, o’ng zaryadlar jiynaladi ha’m shegara boliminde o’quw elektr qabati, demek, zaryadlar jiynaladi ha’m shegara bo’liminde qos elektr qabati, demek, shegara potentsiyali payda boladi.
Kelip shiqqan shegara potentsiyali ionlardin’ uaxtindagi bo’listiriluwi toxtatadi. Haqiqatdanda, eger suw emes faza shegarasinda kationlar jiynaluwi arqali teris zaryadlangan qabat payda bolsa, elektrostatik ku’shler sol fazada kationlardin’ nawbetdegi eruiwin shekleydi, ha’m kersinshe anionlarni eriwi ushin qollay jag’day jaratadi.Na’tiyjede tegislikler bo’limnin’jaqinda qarama-qarsi zaryadli ionlardin’konsendratsiyasi gradientlari payda boladi.Konsendratsiya gradient qansha ulken bolsa, potentsiallar parqida solay u’lken boladi. Sol sebepten suw- may, suw-gvoyakol , suw amil spirit ha’m tag’I basqalar kontsentratsion shinjirlar jeterliu u’lkenlikke iye EYuK payda etiwi mumkin. Sol turdegi sistemalardi Beytner aniq u’yrendi.
Beytner ta’repinen qisqa qilip “ёg” dep atag’an. Ken’islik ha’r eki ta’ripinen suwli eritpeler menen shegaralang’an bolsin. Eritpelerdin’ konsentratsiyalari ha’m qurami bir qiyli bolgan jag’dayda sisitemada potentsiyallar parqi kelip shiqpaydi. Egerde “ё” ken’isliktin’ bir ta’repinde oleat natridin’ suwli eritpesi ekinshi ta’repinde bolsa natriy xlor eritpesi bolsa Sistema bolistiriluwi to’mendegishe bolwi mumkin
Suw Suw -(kem)
Oleat-Na “ёg’” da natriy xloridge salistirg’anda jaqsi eriytug’un bolg’ani u’shin A ha’m B shegaralarinda o’shew u’shin kerekli u’lkenlikke iye potensial kelip shig’adi. Egerde “ёg’ faza shegarasinda ju’zege shig’atu’g’un tarepinen ha’m mu’g’dari ta’repinen o’nsha u’lken bolmag’an diffusion potentsial itibarg’a alinbasa sol tu’rdegi sistemalardin’ EYuK ni to’mendegi ten’leme jardeminde paydalansa boladi bu’l jerdegi S’ha’m S”-birinshi ha’m
Ekinshi ken’isliklerdegi ionlar konsentratsiyalari, p-ion valentligi
(zaryadi). Beytner kletka membranasi quraminda lipidlerdin’ barlig’I esapqa alinip lipidler ionlar bolistirilui u’shin kletka atrapina qaraganda uluwma basqasha jag’day jaratadi dep ko’z aldina keltirdi.
Egerde aralaspaytu’g’in ken’islikte ionlardin’ tekis emes bo’listiriluwi kletka ju’zinin’ polyarlanuwin keltirip shig’arsa, geterogen sistemadan ibarat kletka protoplazmasi o’z ishine jiynalgan ken’islikti alg’ani u’shin o’larda bar bolg’an bioelektrik potenstialdi, tabiatqa qarap ken’islikler ara potentsial dep qarap ol birinshi nawbetde kation ha’m anionlardin’ sol ken’isliklerdetu’rlishe eruwshenlikleri menen sha’rtlengen, dep esaplaw tabiy.
Belgili, suw menen aralaspaytug’u’n organic suyuqliqlar ko’p hallarda anorganik elektrolitlardin’ ko’pshiligi ushin jaman eruwshler bolip esaplanadi. Elektrolitlardin’ organic suiqliqlarda jaman eruw sebebi elektrolitlerdin’ dissertatsiyalang’an ttosqinliq qilatug’un organikaliq suyiqliqlardin’ tomen dielektretik turaqlig’idir bunday qasiyetler tek elektro neytral organic suyuqliklarg’ag’ana xarakterli bolip, molekula jquraminda erkin, yag’niy an’sat dissotsiyatsiyasina vodorod yamasa gidroksil toparlari tu’tqan organic erituwshiler, misali, anilin, fenol, gvayakol, touidin, salitsil aldegidi siyaqli organic suyiqliqlar bug´an tiysli emes. O´gan ku´shsiz elektrodlarg´a qusaydim elektrodlardi o´zinde erite baslaydi. Elektr o´tkezuwshenlik metodi jardeminde aniqlandi, sol tiykarinda du´zilgen suwli eritpeler organic erituwshiler menen aralastirip shayqatilg´anda ku´shli elektrolitler erituwshilerdin´ tu´rine xarakterli bolg´an kolemde suw emes faza (organic erituwshi)ge o´tedi.
Ku´shsiz kislotali yamasa tiykarli qasiyetine iye bolg´an qandayda bir organic erituwshi eki tarepinde bir tu´r du´ziliske iye, braq konsentratsiyalari menen parqlanatug´u´n suwli eritpeler jaylasqan dep qiyal etemiz.Potentsiyometriya o´lshewler tastiyqlag´aninday, bul tu´rdegi geterogen sistemalarda elektr ju´rituwshi (EYuK0 payda boladi. Oleyn kislotasi qosilg´an benzoaldegid yamasa gvaykol qabati menen ajratilg´an konsentratsiyalar mug´dar 1:100 ten´ kaliy xlorid eritpeler ara kelip shig´atug´un EYuK u´lkenligi 100mV ham o´danda u´lken boluwi mumkin. Kerisinshe, sol eki suwli eritpeler elektroneytral organic suyiqliq menen ajratip qoyilg´anda. Esletip o´tiw tiyis, galvanic shinjirnik teris polyar erigen zatlar konsentratsiyasinin´ tomenligi menen xarakterlenetug´un eritpege ma skeledi. Kislotali qasiyetke iye suw emes faza tiykarli qasiyetli suw emes faza menen aralastirilg´anda bolsa polyar belgisi terisinshe o´zgeredi. Bul hadiyseni tusindiruwde soni este tutuw shart, yani suwli eritpe menen suw emes erituwshiler shegarasinda fazalar ara, yag´niy shegara potensiyli payda boladi. Suw emes fazaning eki tarepinde jaylasqan suw fazalari shegarasinda ulkenlikleri menen parqlanatug´un eki shegara potentsiyallarin payda etedi ham olar arasinda parq anion ham kationlardin´ fazalar shegarasinda arqali ʺyogʺdiffuziyalanip kirislerindegi tezlikler menen belgilenedi. Misali, kaliy ionlar suwli eritpelerden benzoaldegidge, xlor ionlariga tezraq o´tedi. Bulhal kaliy ioninin´ kem mug´darda bolsa ham benzoaldegid quraminda vodorodqa almasinuwi menen tusindiriledi. Suw emes fazanin´ eki tarepindegi suwli eritpelerde kaliy ionlari konsetratsiyalarinin´tu´rlishe boluwina qaramasdan eki tarepindegi shegara bo´limleri arqali bir tu´r mug´dardag´I kaliy ionlari menen diffuziyalanipkiredi. Kirgen kationlar mug´dari “ёg’” fazadag´i kaliy ionlari menen almasa alatug´un vodorodlar sani menen belgilenedi.
Suv fazadan lipid fazag´a o´tuwdin´ fizika-ximiyaliq mexanizmi, sol fazalarara ortaliq zonanin´ bar ekenligi korsatken Devis (1950) tarepinen uyrenilip shig´ildi. Sol zona arqali otuwshi bo´leksheler gidratatsiya kushin jen´e aluwi kerek. De'mek, o´lardag´i erigen energiya zapasi, suwdan lipid fazag´a ham kerisinshe o´tuwdegienergiyalar parqinan jeterlirli darejede boliwi shart. O´ylawg´a qarag´anda, sol energetik barer, h’ujayra membranasinin´ tanlep o´tkezuwshen´likham og´an tiyis u´lken elektr qarsilig´in belgileydi.
Soni aytip o´tuw tiyis, lipid teoriyasi, Bernshteyn teoriyasi du´s kelgen hamme qiyinshiliqlardi jen´e almadi. Braq ol, yag´ni fazalarara potentsial modeli, ayrim bir bioelektrik hadiyselerdi talqin etuwde teoriyaliq tarepten maxsus a’hmiyetke iye, albette.
№ 10- LABORATORIYA JUMISI