Tastiyiqlayman ” Qo’n’irat Abu Ali Ibn Sino atindag’i jamiyet salamatlig’i texnikumi dotibo X. Tleumuratov

Bas mıy úlken yarım sharlari qanday dúzilgen?
Bas mıy 2 - oń hám shep yarım shardan ibarat. Onıń shep yarım sharında sóylew orayları jaylasqan. Sol sebepli de bas miydiń shep yarım sharında sóz benen baylanıslı barlıq oylaw operatsiyaları atqarıladı. Bas miydiń oń yarım sharı ob'ektlerdiń keńisliktegi jaylasıwın analiz qılıw ushın juwap beredi. Mısalı, átirap ortalıqtaǵı úyler, terekler, mashinalar, háykeller hám barliq, hár qanday formaǵa iye bolǵan ob'ektlerdiń du’zilisin analiz etedi. Sonday eken, bas miydiń oń yarım sharı dúnyanı sóz qatnasıwisiz idrak etedi jáne bul jerde kóriw analizatorinin’ áhmiyeti úlken.
Shep yarım shar bolsa sóz benen kórsetilgen maǵlıwmatlardı analizleydi. Obrazlı etip aytqanda, shep yarım shar tiykarınan sóz benen, oń yarım shar bolsa kóz benen dúnyanı tusinip jetedi. Bul uyqaslıq saqlanǵan bolsa, insannıń yadı da bekkem boladı.
Siz kórip atırǵan geometriyalıq sırtqı kórinislerdi qabıl qılıp alıw da oń yarım shardin’ wazıypası. Lekin hár qanday keńisliktegi deneler yamasa geometriyalıq sırtqı kórinislerdi sóz menen ańlatip beriw talap etilse, bul jerde shep yarım shar járdemge keledi. Sonday eken, shep yarım shardin’ tili bar.
Biraq házir keltirip ótken maǵlıwmatlar ońaqaylar ushın tán. Shapaqaylarda bolsa sóylew orayları bas miydiń oń yarım sharında jaylasqan. Sonday eken, shepaqaylarda shep yarım shar atqaratuǵın kópshilik funktsiyalar oń yarım shar moynına júkletilgen.
Bunnan tısqarı, ambidekstrlar, yaǵnıy joqarı psixik funktsiyalardı orınlawda miydiń eki yarım sharı birdey qatnasatug’inlari da bar. Bundaylar eki qolı menen de birdey isley alatuǵın kisiler bolıp tabıladı. Biraq bul degeni eki qolı menen de jaza aladı degeni emes. Mısalı, ambidekstr jazǵanda qálemdi oń qolına alsa, nan keskende shep qolın isletedi. «Taza» ssebaqaylar 10 -15 % átirapında. Ambidekstrlarda sóylew funktsiyasın orınlawda bas miydiń eki yarım sharı da qatnasadı. Sol sebepli ambidekstrlarda insult sebepli sóylew buzilsa, ol tez tiklenedi.
Bas miydiń ishinde ne jaylasqan?
Bas mıy qabıg'i neyronlardan ibarat. Olardıń talshıqları bas miydiń ishki bólegin quraydı. Neyron denesi kúlreń kóriniske iye bolsa, onıń talshıqları aq ren’ga iye. Neyron talshıqları arqalı impul'slar ótkerip turıladı. Biraq bas miydiń qaq ortasında ekstrapiramidal sistema dep atalmish strukturalar bar, olar da insan háreketi iskerligin basqarıwda zárúrli áhmiyetke iye. Bul strukturalar qabıq asti yadroları dep ataladı.
Olar da kúlreń boladı. Bul iri yadrolar millionlap neyronlardan ibarat. Olarda háreket iskerliginde zárúrli áhmiyetke iye bolǵan bir qatar mediatorlar islep shiǵarıladı. Bulardıń ishinde dofamin oǵada áhmiyetli bolıp tabıladı. Eger dofamin jetkilikli dárejede islep shıǵarılmasa, Parkinson keselligi rawajlanadı. Miydiń ishki bóleginde jaylasqan bul strukturalar insan sezim-sezimlerin belgilep beriwde de zárúrli áhmiyetke iye. Uliwma aytqanda, bas mıy qabıg'i aqıl -ziyreklik, miydiń ishki strukturaları bolsa sezim ushın juwapker bolıp tabıladı.