«Тастыйыклайман»

7.4. Ayriqsha jaǵdaylardiń rawajlaniw basqishlari
Ayriqsha jaǵdaylardi kelip shiǵiw sebepleri hám túrine baylanisli bolmaǵan jaǵdayda olardiń rayajlaniwin tómendegi tórt basqishqa bóliw múmkin: baslaniw (tuwiliw ), initsirovka, kul`minatsion (rawajlaniw dáwiri ) hám sóniw basqishlari.
Baslaniw (tuwiliw) basqishi. Ayriqsha jaǵdaylar ushin sharayat tuwila baslaydi; nomaqbul tábiyǵiy barislar aktivlesedi, imarat hám háм jaylardiń konstruktsion hám islep shiǵariw kemshilikleri xám kóplep texnik kemshilikleri jiyila baslaydi ; buyimlar islewinde úziliwler payda boladi .h.t.b.
Initsirovka basqishlari insan iskerliginiń tásiri kóbirek boladi.Statistik maǵlumatlarǵa qarayislep shiǵariwdaǵi avariyalardiń 60 % gejaqini jumisshilardiń qátesi hám ayibi menen payda boladi.
Kul`minatsion basqishta xaliqqa hám átirap ortaliqqa keri tásir etiwshi erkin energiya yaki zatlar payda boladi , yaǵniy ayriqsha jaǵdaylar payda boladi .Ayriqsha jaǵdaylardiń tiykarǵi qásiyetlerinen biri oniń kechishini shinjir xarakterinde bolǵanliǵinda , yaǵniy initsirovka hádiyselerin buziwshi háreketi energetik, záhárli hám biologik aktiv komponentler tásirinde bir neshe mártebe (ayrim jaǵdaylardayuz júz márbebegeshe ) kúsheyedi .
Sóniw basqishinda belgili waqit araliǵinda qáwip basqishiniń hám biologik aktiv komponentler tásirinde bir neshe mártebe tarqaliw shegerasi sheklenedi , yaǵniy ayriqsha jaǵdaylar lokal xarakterge ótedi.
Ayriqsha jaǵdaylardi hámme túrdegi , yaǵniy , birlamshi, ekkilemshi, ólshemli hám basqa aqibetlerdi toliq joq etiwge jillap, geyde bolsa on jillap waqit talap etiledi .Ayriqsha jaǵdaylar payda boliwiniń aniq sharayatlardaǵi sebep aqibet shinjiri sostavin hám júzege keliw sharayatin biliw bunday hádiyselerdi payda boliw qáwipin kemeyttiredi hám ayriqsha jaǵdaylar waqtinda sergeklikti asiradi .


5.5. Geologiyaliq, meteorologiyaliq, biologiyaliq ayriqsha jadaylar
Geologiyaliq ayriqsha jaǵdaylarǵa – vulkonlar atiliwi hám jer qiymildawlar kiredi. Jer qiymildawlar – eń qáwipli hám qiyratiwshi ayriqsha jaǵday bolip esaplanadi. Jer qiymildaǵanda átirapti orap turǵan keńislikte seysmikaliq soqqi baqlanadi, vulkanlar atiliwi , tsunamilar payda boliwi, taw qatlamlariniń jiljiwi , qar hám muzliqlardiń kóshiwi hám basqa hádiyseler payda boliwi múmkin. Jer júzindegi jer qiymildawlar kúshli ball arqali ifodalash, oniń ob`ektge tásirin bolsa jer qiymildawiniń intensivligi sipatinda qabil qilingan . Jer qiymildaw kúshi 1 den 4 ballǵa shekem bolǵanda imaratlar hám jalarǵa ziyan etpeydi , jer júzinde suwlar ózgerisler bolmaydi .
1 balli jer qiymildawda jer tek arnawli maslamalar arqali aniqlanatuǵin sezilersiz silkinedi.
2 balliq jer qiymildawdi júdá tinish jaǵdayda turǵan adamlarǵa ǵana seziliwi múmkin .
3 balli jer qiymildawin asilǵan zatlardi júdá jeńil terbeniw arqali diqqat penen turǵan adamlar sezedi .
4 balli jer qiymildawin tinish turǵan mashina hám asilǵan buyimlardi jeńil silkiniwi arqali seziw múmkin. 4 balli jer qiymildawdi imarat ishinde otirǵan kópshshilik adamlar sezedi.
Jer qiymildawi 5 ball bolǵanda pollar hám araliq tosiqlar shiyqildaydi; aynalardiń ses shiǵariwi , ashiq ayna hám esiklerdiń háreketleniwi ,aqpaytuǵin suw júzindegi kishi tolqin payda boliwi gúzetiledi ,átiraptaǵi buyimlardiń qiymildawi sezilerli boladi.
6 balli jer qiymildawi kópshilik imaratlardi jeńil jaraqatlawi, bir qabatli gerbishler , tasli hám paxsali úylerde jeterlishe buziliwlar baqlanadi. Iǵal jerlerde 1 sm keńliktegi jariqlar payda boladi . Bólmedegi asilǵan zatlar qozǵaladi , geyde kitap shkafindaǵi kitaplar, shkaflardagi idislar qulaydi , jeńil mebeller orninan jiljiydi , júrip atirǵan adamlardiń teń salmaqliǵi buziladi.
Jerr qiymildawi 7 ball bolǵanda imaratlar sezilerli dárejede jaraqatlanadi, ayrim jaǵdaylarda olar buziladi. Jollarda jaqtilar payda boladi , trubalarǵa jalǵanǵan jerinene úziledi, taslar tosiqlar jaraqatlanadi . Kurǵaq jerde jińishke jariqlar payda boladi , jer shógiwleri hám kóshkiler payda boliwi múmkin. Suwlardiń jańa derekleri payda bolip eskiler joǵaladi . Bólmedegi asilǵan buyimlar kúshli silkinedi, jeńil mebeller orninan jiljiydi . Adamlar qosimsha tayanishlardan paydalanbastan háreketlene almaydi. Bunda bólmedegi hámme adamlar bólmeden shiǵip ketiwi kerek .
8 balli jer qiymildawda kópshilik imaratlarda jeterlishe buziliwlar payda boliwi, ayrimlari bolsa pútinley buziliwi múmkin . Taw hám iǵal jerde kóplep jariqlar payda boladi; taw qatlamlariniń kóshiwi baqlanadi. Suw háwizlerinen suw loyqalanadi, qudiqlarda suw deregi hám sathi ózgeredi. Bólmelerdegi mebeller orninan qozǵaladi, geyde qulap túsedi , jeńil buyimlar orninan sekirip turadi hám awnaydi. Adamlar qiyinshiliq penen ayaqta tik turadi. Hámme adamlar bólmen shiǵip ktiwi keleek .
9 balli jer qiymildawinda temir jollardiń qiysayiwi , jollardiń ústingi qatlamina jaraqatlaniw, tútin shiǵariw trubalari hám bashnyalardiń buziliwi payda boladi . Kópshilik imaratlar qulap túsedi . Jerde keńligi 10 sm ge shekem bolǵan darzlar payda boladi. Bólmedegi mebeller qulaydi hám sinadi . Haywanlardiń tinishsizlanǵani baqlanadi.
10 balli jer qiymildawi kóplep imaratlardiń qiyrawina , dambilardiń sezilerli jaraqatlaniwina sebep boladi , jollarǵa darz ketedi , tik turǵan minaralar hám basqa minaralar, estelikler, háykeller qulaydi. Jerde eni 1 m ge shekem bolǵan jariqlar payda boladi . Qoyalarni hám teńiz qirǵaqlariniń qulawin , jańa kóllerdiń payda boliwi hám basqa soǵan uqsas jaǵdaylar gúzetiledi. Haywanlardiń awizbirshiligi buzilip , óz-ara agressivligi kúsheyedi .
11 balli qiymildawda imaratlardi uliwma qiyrawina sebep boladi. Trubalar pútinley isten shiǵadi . Úlken araliqtaǵi temir jol jaramsiz jaǵdayǵa keledi. Jerdiń júzinde kópsanli jariqlar payda boladi , jerdiń bet qatlaminda vertikal jiljiwlar júz beredi. Suw derekleriniń rejimlerinde kúshli ózgerisler payda boladi, suw háwizleriniń hám jer asti suwlariniń sathi ózgeredi. Bólmelerde, qurilis qiyrawlari astinda sezilerli dárejede adamlardiń ólimine hám haywanlardiń joq boliwi payda boladi .
12 balli jer qiymildawda imarat hám jaylar pútinley qiyraydi. Xaliqtiń sezilerli bólegi kóshkilerden qiriladi .Jer qatlaminda vertikal hám gorizontal darzlar hám jiljiwlar payda boladi. Kóller, sharsharalar payda boladi, dar`yalardiń aǵim baǵitlari ózgeredi. Tawli rayonlarda haywanlar , ósimlikler kóshkilerden nabit boladi .