«Тастыйыклайман»

7-Lektsiya.Baqlanatuǵin tábiyǵiy apatshiliqlar hám olardiń aqibetleri. .


Reje.
7.1. Tabiy turdegi ayriqsha jaǵdaylar(TAJ).
7.2.Tábiyǵiy qásiyetdegi ayriqsha jaǵdaylardiń apatshiliq aqibetleri.
7.3.Ayriqsha jaǵdaylar payda boliw itimalin aldinnan biliw hám bahalaw.
7.4. Ayriqsha jaǵdaylardiń rawajlaniw basqishlari.
7.5.Geologiyaliq, meteorologiyaliq, biologiyaliq hám kosmikaliq ayriqsha
jaǵdaylar .
7.6.Texnogen xarakterdagi ayriqsha jaǵdaylardiń payda boliwi

Respublikamiz aymaǵinda tábiy qáwipler kóbirek ushirap turiwi oniń tábiy dúzilisi menen baylanisli . Tábiy ayriqsha jaǵdaylar dereginiń xarakteriniń hám óziniń kólemine qarap parqlanadi.

7.1.Tabiy ayriqsha jaǵday (TAJ)– bul belgili bir aymaqta qáwipli tábiy hádiyseler (barislar) nátiyjesinde adamlardiń qurban boliwina , jaraqatlaniwina hám átirap tábiy ortaliqqa materialliq zárer jetiwi, xaliqtiń ómir iskerligi sharayatlariniń izden shiǵiwina alip keliwi múmkin bolǵan yaki alip kelgen belgili aymaqta qonim tapqan sharayat.
Qáwipli tábiy barislar hám hádiyseler boliw orni , sebebi, kólemi , keltiilgen materialliq zárer hám basqa qásiyetleri menen ajralip turadi. Tábiy ayriqsha jaǵdaylar kelipshiǵiw dereklerine qaray :

• 
  Qáwipli geologik hádiyseler hám protsessleri.
  
• 
  Qáwipli gidrometeorologik hádiyse hám protsessleri.
  
• 
  Qáwipli epidemiologik, epizootik hám epifitotik jaǵdaylarǵa bólinedi .
  

Tábiyǵiy qáwipler, ayriqsha jaǵdaylardiń payda boliwinda qáwipli geologik barisi hám hádiyseler ayriqsha áhámiyetke iye, sol sebepli olardiń qáwipli (avariyaliq) aqibetlerinen xaliqti hám xaliq xojaliǵi ob`ektlerin korǵaw ushin qáwipli geologik hádiyselerdiń júzege keliwi sebepleri , keńislikte tarqaliw nizamlari úyreniledi, bahalanadi hám boljaw etiledi, olarǵa qarsi hár qiyli is-ilájlar islep shiǵiladi.
Qáwipli geologik hádiyse hám protsessler – jer qabiǵinda túrli tábiy yaki geodinamik faktorlar hámde olardiń birge qosiliwi tásirinde payda bolip , adamlarǵa, awil xojaliq haywanlari hám ósimliklerge, sotsiyalliq ob`ektlerge hám átiraptaǵi tábiy ortaliqqa jaraqatlawshi tásir kórsetetuǵin yaki kórsetiwi múmkin bolǵan nátiyje.
Qáwipli geologik hádiyseler hám printsipler Wázirlikler Mekemesiniń 455-sanli qararina qáray: jer silkiniw, jer kóshiwleri , taw qúlawlari kiredi.
Jer júzindegi payda bolatuǵin qáwipli geologik barislar tiykarinan jerdiń ishki kúshleri hám sirtqi tábiy háreketler tásirinde boladi. Bunnan basqa geologik ortaliqqa insanniń xojaliq , qurilis hámde áskeriy jaǵdaylarda alip barilatuǵin háreketleri de tásir etedi nátiyjede kólemi úlken yaki kishi bolǵan túrli túrdegi qáwipler júzege.
Qáwipli gidrometeorologik qáwipli hádiyseler – túrli tábiyǵiy, gidrodinamikfaktorlar yaki olardiń birge qosiliwi tásirinde payda bolip, adamlarǵa, awil –xojaliq haywanlari hám ósimliklerine, sotsiyalliq ob`ektlerge hám átirpataǵi tábiyǵiy ortaliqqa jaraqatlawshi tásir kórsetetuǵin yaki kórsetiwi múmkin bolǵan tabiyǵiy hádiyse hám protsessler .
Qáwipli gidrometeorologiyaliq qáwipli hádiyseler: suw tasiwi, sel, qar kóshiwi, samal, dawil ,x.t.b kiredi.
Ayriqsha epidemiologik, epizootik hám epifitotik jaǵdaylar – adamlardiń júdá qáwipli infektsiyalar, virusli infektsiyalar, infektsion rikketsiya kesellikleri, epidemiyalar; haywanlardiń zoonoz infektsiyalar yaki epizootiyalar; ósimliklerdiń epifitotiyalar nátiyjesinde keselleniwi yaki nabit boliwina alip keletuǵin jaǵdaylar.
Tabiyǵiy ayriqsha jaǵdaylar tarqaliw kólemine qaray: lokal, jergilikli, respublika, regional, federal, global boliwi múmkin .
Lokal (ob`ektge tiyisli ) ayriqsha jaǵdaylar– jaraqatlaniwshi faktorlar islep shiǵariw yaki jámiyetlik ob`ektler aymaǵi menen shegaralanadi. Lokal ayriqsha jaǵdaylar nátiyjesinde 10 nan oatiq adam jaraqatlaniwi, 100 ǵa jaqin adamlar ómi iskerligi sharayatlari izden shiǵiwi múmkin, materialliq ziyan ayriqsha jaǵday bolǵanda kúnde eń kem is haqi muǵdariniń 1miń bir-birinen artiq bolmaǵanin payda etedi, ayriqsha jaǵdaylar zonasi ob`ekt aysaǵinan sirtqa shiqpaydi.
Jergilikli – jaraqatlawshi tásiri xaliq jasaw punktleri, qala, rayon aymaqlari menen shegaralanadi. Jergilikli xaliq ayriqsha jaǵdaylar nátiyjesinde 10 nan 500 adamǵa shekem jaraqatlaniwi, 100 den 500 ge shekem insanlar ómir qáwipsizligi sharayatlari izden shiǵiwi múmkin , materialliq ziyan eń kem jumis haqi muǵdariniń 1miń nan 0,5 mln ǵa shekem quraydi, ayriqsha jaǵdaylar zonasi qala , rayon, oblast aymaǵinan sirtqa shiqpaydi.
Respublika (aymaq) – shikatlovchi dárekleri respublika, úlke, oblast`aymaǵimenen shegaralanadi. Respublika ayriqsha jaǵdaylar nátiyjesinde 500 den artiq adam jaraqatlaniwi, 500 den artiq insanlar ómir iskerligi sharayatlari izinene shiǵiwi múmkin, materialliq zárer eń kem is haqi muǵdarinda 0,5 mln.nan artiq summani payda etedi, ayriqsha jaǵdaylar respublika, úlke aymaǵinan sirtqa shiqpaydi.
Regional – jaraqatlaniwshi derekleri ekisub`ekt aymaǵin qamrapaladi.
Federal– jaraqatlaniwshi derekler bir neshe sub`ektler aymaǵin qamrap aladi.
Global (transshegarali) – shikatlovchi faktorlar bir mámleket shegarasinan shiǵip, basqa aymaklarǵa da tarqaladi.Ayriqsha jaǵdaylardiń jaraqatlawshi faktleri Ózbekstan aymaǵinan shiǵip , qońsi mámleketlerge de tarqaladi.