“Assesment”

ULLI JIPEK JOLI QURAMALI WAQIT –KEŃLIKTEGI TARIYXIY WAQIYA
Reje:
1.Ulli jipek joli
2.Jazba derekler.
Ulli jipek joli - áyyemde hám orta ásirlerde Shiǵis hám Batis mámleketlerin o`z-ara baylanistirǵan kárwan joli. Bul jol biziń eramizdan eki ásir burin payda bolip, eramizdiń on besinshi ásirinde o`z háreketin toqtatqan. Ulli jipek joli atamasi usi joldan tasilǵan qimbat baha tovar – Qitay jipegi menen tigiz baylanisli bolip, Batis mámleketleri uzaq waqitqa shekem jipekshilik sirlarinan biyxabar bolǵan.
Ulli jipek joli atamasi áyyemgi waqitlari isletilmegen. Ulli jipek joliniń tariyxiy, geografiyaliq hám mádeniy táreplerin ilimiy u`yreniw ko`plegen mámleket alimlari tárepinen XIX ásirdiń ekinshi yariminan baslanǵan. Ulli jipek jolin u`yreniwge Batis Evropa, Rossiya hám Yaponiya alimlari salmaqli u`les qosti. Atap aytqanda, Yaponiyada «Ulli jipek joli entsiklopediyasi» baspadan shiqti. 1877-jili ataqli nemets alimi Karl Ferdinand fon Rixtgofen o`ziniń «Qitay» atamasindaǵi iri ilimiy miynetinde u`lken Evroaziya materiginiń tu`rli bo`limlerin baylanistiriwshi jollar dizimin «Jipek joli» dep ataǵan, keyinshelik «Ulli jipek joli» atamasi qabil alinǵan.
Ózbekistan Respublikası aymaqları qádimgi urbanizaciya hám civilizaciya oshaqlarınan esaplanadı. Elimizdiń qádimnen qáliplesken qalaları Samarkand, Shaxrisabz, Tashkent, Buxara, Qarshı, Xiywa hám taǵı basqada sháharler mıńlaǵan jıllıq tariyxqa iye. Bul qalalardıń rawajlanıwına Ullı Jipek jolınıń tásiri kúshli bolǵan. Jipek jolı insaniyat tariyxında xalıqlardıń mádeniyat tarawında birge islesiwine, mánawiyat hám insanparwanlık túsinikleriniń rawajlanıwına tásir jasaǵan.
Ullı Jipek jolı Oraylıq Aziya xalıqları, ásirese biziń elimiz tariyxında úlken áhmiyetke iye bolǵan. Orta Aziyada basım kópshilikti quraǵan elimiz xalıqları tariyxı otırıqshı elatlar civilizaciya oshaqlarınan bolıp, Shıǵıs xalıqları, hátteki qádimgi duńyada, orta ásirlerdegi Evropa, arab elleri arasındaǵı mádeniyat, siyasat dialoglarında áhmiyetli orınǵa iye bolǵan. Bul urbanizaciya, mádeniyat oshaqları bolǵan qalalar tariyxın uyreniude anıq bilinedi. Oraylıq Aziyadaǵı qádimgi qalalar qatarında jurtımız civilizaciya oshaqları bolǵan qalalar tariyxı Jipek jolı tásirinde Shıǵıstıń kóplegen elleri menen baygilesetuǵın dárejege jetti. Shınındada Ózbekstan aymaǵı adamzattıń qáliplesken ertedegi oshaqlarınıń biri bolıp civilizaciya hám qala mádeniyatınıń ayrıqsha oraylarınan esaplanadı. Qala turmısınıń ayqın kóterilgen dáwirleriniń biri orta ásirler, bul tradiciyalıq urbanizaciyanıń rawajlanıwı menen baylanıslı. Urbanizaciya tariyxıy process bolıp jámiyettiń rawajlanıwında qalanıń roliniń kúsheyiwi, sociallıq-professionallıq, xalıqtıń demografiyalıq jaǵdayı, turmıs saltın, mádeniyatın, óndiris kúshleriniń jaylasıwın, ornalasıwı hám t.b. qamtıydı. Orta ásir qalaları áhmiyetli sawda hám ónermentshilik óndirisi orayları boldı. Olar hár túrli tábiyǵıy ekonomikalıq areallar, bir-birine tutasqan sawda jolları boyında, ónimdarlı eginshilik oazislerine kirer yaki shıǵar awızda, taw aldı biyikliklerde jaylasıp, bul olardıń geostrategiyalıq, ekonomikalıq artıqmashlıǵın, jaǵdayın támiyinledi. Urbanizaciya processi-tariyx ilimindegi úlken fundamental problema bolıp onı izertlew ushın kóplegen máselelerdi uyreniw kerek. Olardıń qatarında úlkeniń tábiyǵıy, geografiyalıq belgili aymaqtaǵı elatlar, adamlardıń jaylasıwı, olardıń dinamikalıq rawajlanıwı, qala organizminiń ósiwi, onıń tariyxıy basqıshlarda kúzetiliwi, ómiri ulıwma kóplegen mádeniy-tariyxıy jaǵdaylar, ónidiris kúshleri, ekonomika, sawda qatnasları t.b. úyrenedi.
Orta Aziya aymaqlarında orta ásirlerde civilizaciyalıq qubılıslar rawajlandı. Qalalar feodallıq jámiyettiń siyasiy, mádeniy, ekonomikalıq orayları boldı. Qalalar ózbek mámleketshiliginiń qáliplesiwinde áhmiyetli orın tutadı. Qala hám mámleket túsinigi bir-biri menen tıǵız baylanıslı. Ózbekstandaǵı qala mádeniyatı hám mámleketshilik tariyxı tereń tamırlarǵa iye. Orta Aziya qalaları Ullı Jipek jolı menen tutasıp, óz jetiskenlikleri arqalı Shıǵıstıń kóplegen elleri menen baygiles dárejege jetti. Haqıyqattanda da ertedegi ózbek mámleketshiligine negiz salınǵanlıǵına 2700-3000 jıl bolǵanlıǵın tariyxıy derekler dálilleydi. Orta Aziyadaǵı qádimgi Suǵda, Baktriya, Xorezmde qáliplesken qalalar jası da sol dáwirler menen tutasadı. Tashkent 2200, Xiywa, Buxara, Termez 2500, al Shaxrisabz 2700, Samarqand 2750 jıldan artıq tariyxqa iye.
Ullı Jipek jolı tariyxı probleması XX-á. aqırı XXI- ásir basında mádeniy dialoglar jolı retinde házirgi dúńyada jańadan qızıǵıwshılıq payda etpekte. Nátiyjede xalıq aralıq kólemde «Jipek jolı - dialoglar jolı» dásturi XX-ásirdiń 90-jılları qabıl etildi. Atap aytqanda, 1987-j. YuNESKOnıń Bas konferenciyasınıń xalıq aralıq proekt-jobasında Jipek jolı tariyxın izertlew boyınsha jumıslardı shólkemlestiriw máseleleri qaraldı.
Xalıq aralıq ekspediciyalar qádimgi sawda jolların qaytadan basıp ótti. Jańadan ilimiy izertlew jobaları islep shıǵıldı. Jipek jolınıń XXI-ásirdegi tásirin biz ayrım xalıq aralıq ekonomikalıq, mádeniy jobalardıń duziliwi, shólkemlerdiń payda bolıwlarında anıq kóremiz. Solardıń qatarında TRASEKA (Evropa-Kavkaz-Aziya transport koridorı) 1998-j. sentyabr`de Baku konferenciyasında duzildi. Oǵan Ózbekstan menen birge Azerbayjan, Armeniya, Bolgariya, Qazaxstan, Gruziya jámi 13 mámleket qosılıp bas maqseti geopolitikalıq siyasattı Batıs qollawı menen iske asırıw edi. Bul transport koridorı Jipek jolı strategiyası házirgi zamandaǵı kórnisleriniń biri boldı. Ózbekistan «Ullı Jipek jolı boyı turizm» proektiniń (1994-j.) dúzilgen jeri 1995-jıl 31-mayda I.A.Karimov «Ózbekistan Respublikasında Ullı Jipek jolın qayta tiklew hám xalıq aralıq turizmdi rawajlandırıwdı jedellestiriw ilájları haqqında» pármanǵa qol qoydı (Karimov, 1995jıl). Bulardan basqa respublikamızdıń turistlik oraylarında (Samarqand, oktyabr` 1990-j.), Buxara (1996-j. 21-22 fevral`), Tashkent (1998-j. noyabr`), Urgenish (1991-j.) xalıq aralıq, respublikalıq kólemde Jipek jolı múmkinshiliklerin XXI –ásir Batıs-Shıǵıs arasındaǵı mádeniy birge islesiw, adamzat jámiyeti progressin rawajlandırıwǵa, paraxatshılıqtı saqlawǵa baǵdarlaw máseleleri kún tártibine qoyılıp unamlı sheshildi.
Jipek jolı tariyxı tájriybelerin, onıń házirgi zamandaǵı múmkinshiliklerinen paydalanıw boyınsha máselelerdi kóplegen ellerde, xalıq aralıq masshtabta arnawlı Oraylar izertleydi. Olardıń qatarında Teńiz jipek jolın izertlew Orayı (Fuchjou, Kıtay), Budda ilimiy Orayı (Kolombo, Shri Lanka), Naradaǵı Jipek jolın izertleu institutı (Yaponiya), Xalıqaralıq Oraylıq Aziya izertlew institutı (MICAI-Samarkand) hám tagı basqalardı atap ótiw kerek.
Ózbekstan Respublikasında hám Jipek jolınıń házirgi zamandaǵı múmkinshiliklerin uyreniw boyınsha jumıslar baslandı. Usıǵan baylanıslı Xalıq aralıq shólkemler menen birlikte hár túrli jobalar iske asırılǵan. Usınday proektlerdiń biri 1991-jıl 2-3 mayda Urgench qalasında YuNESKOnıń Xalıq aralıq seminarı bolıp ótti. Bul jobalar tásirinde Jipek jolı tariyxın izertlew baslandı.
Qádimgi zamanlardan Batıs hám Shıǵıstı baylanıstırǵan, mádeniy qatnaslardı qáliplestirgen, civilizaciyanı rawajlandırıwǵa tásir jasaǵan bul - Ullı Jipek jolı bolǵan. Eramızdan burınǵı VI-ásirde Xorezmnen Axamaniyler Iranda «axshayna» atı menen biryuza (firyuza) tasın alıp ketken. E.b. III-ásirde Badaxshannan Iran hám Egipetke lazurit qımbat tasın alıp ketken. Jipek jolı arqalı Batıs-Shıǵıs elleri arasındaǵı mádeniy qatnaslar integraciyalanıp bardı. Solay eken Jipek jolı Orta Aziya xalıqları, biziń elimiz civilizaciya tariyxında qádimgi dáwirlerden úlken áhmiyetke iye bolǵan. Solay eken bul tema Maverannaxr, Xorezm civilizaciyası tariyxı, mádeniyatın izertlewshilerdiń dıqqatın ózine tartıp kelgen. Jipek jolı Orta Aziyanıń eski qalaları Samarkand, Shaxrisabz, Buxara, Xiywa, Termiz, Qarshı, Margilan, Tashkent jerlerin erteden aq úlken sawda jolları menen tutastırdı. Bunı biz 2200 jıllıq yubiley belgilengen Tashkent, 2500 jıllıq tariyxqa iye Buxara, Xiywa, Termez, 3000 mıń jılǵa jaqın tariyxı bar Samarkand qalası mısalınan anıq bilemiz. Jipek jolınıń civilizaciyalar baylanısındaǵı ornı, mádeniy baylanısları Ózbekistan paytaxtı Tashkent qalası tariyxınan anıq bilinedi. Chash, Madinat ash-Shash, Binket dep atalǵan bul qala ásirler dawamında Orta Aziya xalıqları civilizaciyasınıń ósiwine tásir jasap keldi. Biraq Jipek jolı tariyxınıń Orta Aziya tariyxına baylanıslı tıń jatqan, elede izertlenbegen problemalıq máseleleri bar. Atap aytkanda Jipek jolınıń tariyxında hár bir Oraylıq Aziya Respublika wálayatları, , urbanizaciya oraylarınıń, jergilikli xalıqlardıń óz ornı hám áxmiyetine iye bolǵan civilizaciyalıq jetiskenlikleri bolǵan.
Jipek jolı tariyxı boyınsha duńyada kóplegen ilimiy izertlewler alıp barılǵan, ilimiy maqalalar, monografiyalıq kitaplar, ekspediciyalar shólkemlestirilgen.