«Тастыйыклайман»

7.3. Ayriqsha jaǵdaylar payda boliw itimalin (qáwpiniń)aldinan biliw hám bahalaw
Ayriqsha jaǵdaylardiń aldinan biliw tábiyǵiy apatlar, avariyalar waqtinda júz beretuǵin jaǵdaylar hám sharayatlardi shamalap aniqlawǵa tiykarlanǵan. Bunda, onsha toliq hám aniq emes bolmaǵan maǵlumatlar tiykarinda ayriqsha jaǵdaylar payda boliw qáwpi bar rayon hámde ayriqsha jaǵdaylardiń xarakteri hám masshtabi bahalanip, ayriqsha jaǵdaylar aqibetlerin joq etiwge qaratilǵan jumislardiń xarakteri hám kólemi shamalap belgilenedi.
Házirgi waqitda seysmikaliq rayonlar sel aǵislari, suw basiwlar payda bolatuǵin, qar kóshiwi hám basqa kóshiwler payda boliw qáwpi bar bolǵan jerler aniqlanǵan. Sonday-aq, úlken halokatlarga hám avariyalarǵa alip keliwi múmkin bolǵan sanaat kárxanalari da belgilenetuǵin . Bul uzaq múddetli aldinnan biliw dep túsiniledi .
Aldinnan biliw waziypasina ayriqsha jaǵdaylar payda boliw bwlish ehtimoli waqtin aniqlaw máselesi de kiredi. Bunday aniqlaniw qisqa múdetli aldinan bili dep túsiniledi . Buniń ushin házirgi waqitda quyash faolligi tsikliniń ógerwi tuwgrisindaǵi statik maǵlumatlardan, jerdiń jasalma joldasi járdeminde alinǵan maǵlumatlardan , hámde meteorologik, seysmik, vulkan, sel aǵimi hám basqa stantsiyalariniń maǵlumatlarinan keń paydalaniladi.
Misali, dawillar , teńiz boranlari, vulkanlar atiladi, sel aǵimlariniń boliw qáwpi, meteorologik jer joldaslari járdeminde aniqlanadi. Jer qiymildawlari payda boliw qáwipi seysmik rayonlarda suw quramin ximiyaliq analiz qiliw, topiraqtiń elastiklik, elektrik hám magnit xarakteristikasin ólshew , aymaqlardaǵi suw sathi ózgerislerdi gúzetiw, haywanlar jaǵdayin baqlaw arqali aniqlaniwi múmkin. Úlken toǵaylardaǵi hám jer asti torf órtlerdiń jasirin oshaqlari samolyot yaki jerdiń jasalma joldasi járdeminde infraqizil nurlar arqali súwretke aliw tiykarinda aniqlanadi .
Ayriqsha jaǵdaylar payda boliwi tiykarinda júzege keliwi múmkin bolǵan jaǵday hám sharayatlar matematik usullar tiykarinda bahalanadi. Bunda baslanǵish maǵlumatlar sipatinda jasirin qáwip orni, koordinatasi hám zatlar hámde energiya zahirasi, xaliq sani hám orinlasiw tiǵizliǵi; qurilislar xarakteri, qorǵaw imaratlariniń sani hám túri, olardiń kólemi, meteorologik sharayatlar, orinniń xarakteri qabi etiliwi múmkin.
Ayriqsha jaǵdaylar waqtinda kútiletuǵin shárt-sharayatlardi aldinan bahalawda ayriqsha jaǵdaylardiń túrine baylanisli jaǵdayda oniń shegarasi, halokatli suw tasqini, órt yaki radiatsion, ximiyaliq hám bakteriologik záhárleniw oshaqlari, ayriqsha jaǵdaylar nátiyjesinde júz beriwi ehtimol bolǵan ólimler hám materialliq bayliqlar barbod boliwi , xaliq xojaliq ob`ektlerindegi ziyan muǵdari shamalap aniqlanadi.
Aldinan biliw hám bahalaw maǵlumatlari birlestirip , analiz tiykarinda juwaklanadi hám ayriqsha jaǵdaylarda qutqar iw hám avariya tiklew islerin alip bariw boyinsha is-ilajlar islep shiǵiladi. Ayriqsha jaǵdaylardiń tásri dárejesin kemeyttiriw, oniń ziyanli faktlerden qorǵaniwǵa qaratilǵan ilajlar kóp basqishli sistemadan ibarat bolip, tómendegilerdi óz ishine aladi: barqulla ótkiziletuǵin is-ilajlar uzaq múddetli , aldinnan biliw maǵlumatlari tiykarinda ámelge asiriladi. Olarǵa qurilis montaj jumislari qurilis normalari hám qaǵiydalarǵa tiykarinda ámelge asiriw; qáwip haqqinda xaliqqa xabar beriwdiń isenimli sistemasin islep shiǵiw; qorǵaw imaratlarin quriw hám xaliqti jeke qorǵaw qurallari menen támiyinlew; radiatsion, bakteriologik hám ximiyaliq jetkeriwdi, razvedkani hámde labarotoriya tekseriwlerdi payda etiw ; ayriqsha jaǵdaylar waqtindaǵi háreket qaǵiydalari boyinsha xaliqti uliwma hámde májbúriy oqitiw; sanitar-gigienik hám profilaktik is-ilajlar ótkeriw; AESti qurmasliq, ximiyaliq hám tsellyuloza qaǵaz hám sol siwqli potentsial qáwipli ob`ektlerdi qáwipsiz zonalarda quriw; ayriqsha jaǵdaylar aqibetlerin joq etiw rejelerin islep shiǵiw , oni materialliq hám moliyaviy támiyinlewdi payda etiw hám basqa sol siyaqli is-ilajlar kiredi .
Ayriqsha jaǵdaylar payda boliw ehtimolini aniqlanǵan waqitdaǵi qorǵaw is-ilajlari ishine aldinnan biliw maǵlumatlarin aniqlastiriw bwyinsha baqlaw hám razvedka sistemasin islep shiǵiw; xaliqqa ayriqsha jaǵdaylar haqqinda xabar beriw sistemasin tayar jaǵdayǵa keltiriw; ekanomikaliq hám sotsiyalliq ómirdi dawam etiwiniń arnawli qaǵiydalarin endiriw, ayriqsha jagdaylardi e`lon etiw; joqari qáwipliliktegi ob`ektlerdi (AES, záhárli hám partlawǵa qáwipli islep shiǵariw hám basqalar) neytrallastiriw , olarda jumisti toqtatiw hám olardi qosimsha bekkemlew yaki demontaj qiliw ; avariya qutqariw xizmetin tayar jaǵdayǵa keltiriw hám xaliqti qisman evakuatsiya qiliw siyaqli is-ilajlar kiredi.
Usi is-ilajlar kompleksinen belgili ayrim is-ilajlar uzaq múddetli aldinan biliw maǵlumatlari tiykarinda orinlanip, olardi ámelge asiriw ushin kóp jilliq talap etiledi . Ayrim is-ilajlar bolsa qisqa waqit ishinde tez ámelge asiriladi. Bunday is-ilajlar qisqa múddetli aldinan biliw maǵlumatlari tiykarinda ámelge asiriladi .
Házirgi waqitda pán-texnikaniń rawajlaniwi , qániygeler ayriksha jaǵdaylar payda boliw waktin hám orniniń aldinnan joqari aniqliqta aytip beriw imkaniyatina iye emes.