Tasseming bu modda bilan olib bor"" I eksperimental ishiari natijalari

13,4.  Sintetik tolalar olish  va amaliy  qo'I fas ft
Sintetik  tolalar  -   sintetik  polimerlardan  olinadigan  kimyoviy 
tolalardir.  Sintetik  tola  polimer  suyuqligi  (poliamidlar,  poliefir 
smolalari,  poliolefmlar)dan  yoki  polimer  eritmasi  (poliakrilonitril, 
polivinilxlorid,  polivinil  spirt)dan  quruq  yoki  ho'l  usul  bilan  olinadi. 
Sintetik tolalar bir qancha turlarga bo'linadi;
-  uzun  yakka tola;
*  shtapel tola (ingichka tolaiarning qisqa bo'laklari);
-  filament  (bir  talay  ingichka  va juda  uzun  tolaiarning  eshilgan 
tutami)  iplar.
Sintetik  tolalar  qanday  maqsad  uchun  ishlatilishiga  qarab 
to’qimachilik  va  texnika  tolalariga  bo'linadi.  Ulaming  ko'pchiligi 
pishiq,  g’ijimlanmaydi,  yorug’lik,  namlik,  zamburug'lar,  bakteriyalar, 
kimyoviy  moddalar  va  issiqlik  ta'siriga  chidamli.  Sintetik  tolalar 
ishlab  chiqarish  uchun 
elastik  va  uzun,  tarmoqsiz  yoki  kam 
tarmoqlangan,  makromolekuia  hosil  qiluvchi  polimerlargina  yaroqli. 
1884-yil.  fransuz  kimyogari  Hen  Bernigo  de  Shardone  tomonidan 
dastlabki 
kimyoviy  tola
  olindi.  1891-yilda  fransuz  L.  Bernigo 
sellyulozani  modifikatsiyalab  dastlabki  sun'iy  tola  mahsulot  -  
viskozani
  kashf  etdi.  Bu  davrda  AQSH  va  Angliyada  ham  atsetat 
tolalari  olish  yo'lga  qo'yildi.  Tolalar  ishlab  chiqarish  texnologiya- 
larining yaratilishi  1913-yilda  PVX tolalari  ishlab  chiqarish  mumkin­
ligini  bashorat.  qilgan  olim  Klote  va  1927-yiida  polioksimetilen  va 
polietilenoksid  suyuqlanmasidan  tola  otgan  G.  Shtaudinger  nomlari 
bilan  chambarchas  bog’liqdir.  PVX  nafaqat  plastmassa  balki  tola 
sifatida  ham  ishlab  chiqarildi.  1937-yilda  PVX  bilan  vinilatsetat 
(vinon)ning  sopolimtrlanishi  natijasida yangi  tola  hosil  qilindi.  1937- 
yilda  amerikalik  olim  U.X.  Karozers  navlon  tolasi  olish  uchun  kerak 
bo'lgan 
poliamid (poliamide
)  ishlab  chiqarish  usulini  yaratdi.  1939- 
yil.  AQSHda  kaprolaktam  asosida 
naylon-6,6
  tolasi  ishlab  chiqarildi. 
Poliakrilonitril  tolalari  texnologiyasi  ayni  bir  paytda  va  bir-biridan 
bexabar  holda  AQSH  va  Germaniya  davlatlarida  yaratildi.  1934- 
yildan  boshlab  Dyupon  firmasi  zavodlari  poliamid  tolalari  ola 
boshladi.  Bu  texnologiya  Germaniyada  bir  necha  yildan  keyin  joriy 
etildi. 
1943-yilda 
AQSH 
kimyogar-texnologiari 
tomonidan 
poliakrilonitril  asosidagi 
“Orion”
  tolasi  olindi.  1947-yildan  boshlab 
AQSH  va  Germaniya  kimyogar-olimlari,  muhandis-texnologlari
404

---

ladqiqot  ishlaridan  bexabar  holda  sobiq  SSSRda  general-leytenant, 
akademik 
I.L. 
Knunyants 
guruhi 
poliamid 
tolalari 
olishga 
bag’ishlangan  amaliy  tadqiqotlarining  natijalarini  e'lon  qilishga 
erishdi:
-  1948-yilda  “
Kapron
”  poliamid  tolasi  e-aminokapron  kislota 
laktamidan  sanoat miqyosida ishlab chiqarildi.
-  1957-yilda  polietilen  tereftalat  va  poliamid  polimerlaridan 
“
Lavson
”  tolasi  ishlab  chiqaradigan  birinchi  liniya  ishga  tushirildi. 
Bu atama лаборатория  ВМС  АН СССР (SSSR FA yuqori  molekulali 
birikmalar laboratoriyasi) so'zlarinitig abbreviaturasidir.
13.5. Lak-bo'yoq materiallari texnologiyasi
Lak,  lok  (sanskritcha 
laksha
)  -   sirtga  surtilganda  qotib,  yaltiroq 
qattiq  parda  hosil  qiluvchi  organik  moddalar  aralashmasi.  Tarkibida 
parda hosil  qiluvchi  va erituvchi  moddalardan  tashqari  plastifikatorlar, 
katalizatorlar,  metall  tuzlari,  organik  peroksidlar  bo'ladi.  Lak- 
bo'yoqlar  o'z  tarkibiga  ko'ra  uchga  bo'linadilar:  moyli,  srnolali,  efir 
sellyulozali.