|
2. X X asr kimyosining o'ziga xos jihatlari
X X asr kimyosining birinchi jihati
Shundan iboratki, atom
modelining kvant-mexanik nazariyasi ishlab chiqildi va kimyo fani
o 'z nazariy asosiga ega bo'ldi. Bu nazariyaning amaliy tadbig’i
kimyoviy elementlar xossalarining atomda yadro zaryadi oshishiga
bog’iiqligi, elektron qobiqlar tuzilishi va element kimyoviy
xossalarining unga bog’liq ravishda davriy o'zgarisbim tushuntirdi.
Kvant
kimyosining
keyingi
bosqich
rivoji
kimyoviy
bog’
mexanizmini tushuntirish, elementlar va birikmalaming reaksion
qobiliyatini iimiy asoslash, kimyoviy jarayonlar borish shart-
sharoitlarini o'rganishning fizikaviy-matematik apparati yaratishga
va yangi moddalar sintez jarayonini modellashtirish imkoniyatlariga
olib keidi, kimyo fanida nafaqat eksperimentchi-amaiiyotchi, balki
nazariyotchi-olim va kimyogar-texnologning ham o'z o'm i borligim
ko'rsatdi.
X X asr kimyosining ikkinchi jihati
shundaki - atom-moleku-
lyar ta'iimotning qaror topishi, davriylik qonuniyatining ochilishi,
koordinatsion birikmalar nazariyasining yaratilishi
noorganik va
organik kimyo rivojiga juda katta hissa qo'shdi. Endilikda, kun
tartibida elementorganik birikmalar va koordinatsion birikmalar
kimyosi rivoji dolzarb yo'nalisiiiarga aylandi. Bir necha o'n ming
yangi moddalar (sendvichlar, klatratlar, kriptandlar, kaliksarenlar ...)
yaratildikij ulami noorganik yoki organik birikma deb aniq ajratib
bo'lmaydi.
X X
asr kimyosining uchinchi jihati
-
kimyo fanining
metodologik
asosi
bo'lgan
kimyoviy
bilishning
klassik
555
“uchburchakligi ” (tarkib-tuzilisk -xossa)
elementlarining
uzviy
bog’Iiqligini o'rganishda muhim yutuqiarga erishildi. Zamonaviy
tadqiqot usullari yordamida kimyoviy moddalaming aniq tarkibini
hisoblashgina emas, balki juda murakkab tuzilishga ega birikma-
laming ham oziq molekulyar strukturasini aniqlash, kimyoviy reaksiya
jarayoni yo'nalishiga turli omillaming bosqichli ta'sir mexanizmini
o'rganish va jarayonlarni optimallashtirish imkoniyatlari yaratildi.
XX
asrda kimyo fani keskin yuksalishining asosiy omillari
sifatida rentgen spektroskopiyasi va rentgen-fazaviy analiz, rentgen
strukturaviy
analiz
(RSA),
elektronografiya,
neytronografiya,
ultrabinafsha (UB)-, infraqizil (IQ)-
va YMR spektroskopiya,
xromato-mass-spektrometriya va “nishonlangan
atomlar” kabi
zamonaviy fizik-kimyoviy tadqiqot usullarini ko’rsatishimiz mumkin.
X X asr kimyosining eng m uhim to'rtinchi jihati
- uning
boshqa tabiiy fanlar bilan hamkorligi va integratsiyasining kuchayishi
bo'lib,
endilikda muhim
yangi kashfiyotlar bir necha fanlar
chegarasida olinmoqda. Masalan, fizikaviy kimyo fanlaming birinchi
yirik gibridlanish jarayonini aks ettiruvchi aniq fan hisoblanadi. 1920-
1930 yiliarda yangi gibrid fan “Kimyoviy fizika” ga asos solindi
(N.N. Semyonov, S. Xinshelvud, G. Eyring, M. Polyani, M. Evans, L.
Poling, J. Sleter, R. Malliken, F. Xund) va bu fan yutuqlari kvant
kimyosining to'liq shakllanishi va atom energiyasidan maqsadli
foydalanishga asos bo'ldi.
Hozirgi davrda biogeokimyo, koinot kimyosi va astrokimyo
kabi gibrid fanlar ilm-fan va texnologiyalar rivojiga o 'z hissasini
qo'shmoqda
3. X X I asrda kimyo fanining rivojlanish yo'nalishiari
XXI asr kimyosi ham o'ziga xos xususiyatlarga ega. Jumladan,
uning
birinchi m uhim xususiyati -
klassik kimyo endilikda to'liq
kvant kimyosiga aylanganligi bo'lib, ushbu vaziyat bugungi
kimyogarlardan fizik-kimyoviy jarayonlar mohiyatini tushunish,
kompyuterda
modeliashtirish
va
texnologik
jarayonlarni
optimallashtirish, sintez qilinishi rejalashtirilgan moddalaming fizik,
mexanik va kimyoviy xossalarini, ulaming amaliy qo' llanish sohalari
va samaradorlik ko'rsatkichlarini avvaldan hisobga olishni, ya'ni
556
chuqur nazariy bilimlar, yuqori malaka va har tomonlama kasbiy
tayyorgarlikni talab etmoqda.
Ikkinchi xususiyati -
kimyoviy texnologiyalaming nazariy
asoslari, asbob-uskuna jihozlari va ishlab chiqarish jarayonlarini
boshqarish tamoyillari jahon standartlari talablariga mos ravishda
yangi sifat darajasiga ko'tarildi va tubdan o'zgarmoqda.
Uchinchi xususiyati
- kimyogar texnologlar o'ta kichik
o'lchamdagi (zarrachalar o'Schami
1 - 1 0 0
nanornetr bo'lgan) materi-
allar bilan ishlash imkoniyatiga ega bo'ldilar. Bu o'rinda zarrachalar
o'lchami nanometrda o'lchanadigan moddalaming ko'pchilik xossa-
lari tomoman o'zgarishi, obyekt avval o'ziga xos bo'lmagan yangi
xossalarga ega bo'lishi, masalan, tipik dielektrik material yarim
o'tkazgich yoki o'tkazgich materiallarga aylanishi mumkinligi doimo
texnologning diqqat-e'tibor markazida bo'lishi lozim.
To rtinchi xususiyati
- fanlar integrallanishi jarayoni bilan
parallel ravishda XXI asrda kimyo fani va texnologiyalarining turli
istiqbolli yo'nalishlarga differensiallanishi (ajralishi) ham kuchayib
bormoqda va maxsus adabiyotlar tahlili asosida quyidagi istiqbolli
yo'nalishlami misol sifatida keltirish mumkin: kimyoviy
nanotex-
nologiyalar, fotokatalitik sintez jarayonlari, molekulyar va supra-
molekulyar kimyo, femtokimyo - o'ta tezkor jarayonlar kimyosi,
intensivlashtirilgan elektrokimyoviy jarayonlar, magnitkimyo va spin
kimyosi, ftor tutgan elastomerlar va plastiklar sintezi, ekstremal kimyo
jarayonlarini o'rganish, kimyoviy jarayonlami boshqarishni kompyu-
terlashtirish, koinot kimyosi va astrokimyo sohalari.
XXI
asrda biokimyo va “kimyoviy tibbiyot”
yo'nalishlari
bo'yicha olib boriladigan tadqiqotlar yanada tezroq rivojlanishi va
yaqin kelajakda alohida olingan biomolekulyar obyektlar bilan
ishlash, tibbiy dori-darmonlami alohida kasalliklar kesimida maqsadli
ishlab chiqarishdek darajaga
erishish kutilmoqda.
Fikrimizning
isboti
sifatida 2003-yilda polimerlarning tibbiyotda qo'llanilishi
bo'yicha statistik ma'lumotlarni keltiramiz: 15 ming bemorga suyak-
bo'g’in protezlari qo'yildi, 24 ming bemorga qon-tomir qasalliklarida
protez ishlatildi, 90 ming bemorga yurak klapanlari almashtiiildi, 1,1
mln bemorga sun'iy buyrak qo'yildi va h.o.
557
Do'stlaringiz bilan baham: |
