Тақсимот каналлари, уларнинг тузилиши ва мазмуни

1-расм. Сотиш каналининг таркиби³


Бевосита каналда эгалик ҳуқуқини қўлга киритувчи воситачи бўлмайди ва ишлаб чиқарувчи товарни бевосита истеъмолчи ёки пировард фойдаланувчига сотади.
Билвосита каналда бир ёки бир нечта воситачи бўлади. Бундай канал ишлаб чиқарувчи билан пировард фойдаланувчи ўртасидаги воситачилар сонига қараб “узун” ёки “қисқа” деб аталади.
Ишлаб чиқарувчи нуқтаи назаридан канал қанча узун бўлса, уни назорат қилиш шунча қийин бўлади.
Фирма одатда бир неча сотиш каналларидан фойдаланади. Бундан мақсад ё рақобатли вазиятни, сотувчилар ўртасида курашни юзага келтириш ёки харидорлар одатлари турли бўлган бир неча сегментларга чиқиш бўлади.



2-расм. Сотувчилар ўртасидаги рақобат турлари⁴


Расмда кўрсатилганидек, сотиш тармоғида турли рақобат вариантларини кузатиш мумкин.
Горизонтал рақобат - савдо тармоғининг бир бўғинида фаолият кўрсатаётган бир хил турдаги воситачилар ўртасидаги рақобат.
Вертикал рақобат - тармоқнинг турли бўғинларидаги воситачилар юқорироқ ёки пастроқ даражали воситачилик функцияларини бажарадилар. Масалан, чакана сотувчилар улгуржи савдогарларнинг функцияларини бажариши ва аксинча улгуржи сотувчилар чакана савдо билан шуғулланиши мумкин.
Сотиш тизимида сўнгги ўн йилликларда юз берган эволюция барча турдаги воситачилар ўртасидаги рақобатни кескин кучайтириб юборди. Вертикал маркетинг тизимларининг ривожланиши бу рақобатнинг кўринишларидан бири бўлиб, уларни қуйида кўриб чиқамиз.

3-расм. Тақсимлаш стратегиясини ишлаб чиқиш босқичлари⁵


Вертикал маркетинг тизими воситачилар билан ўзаро ҳарактерига қараб вертикал маркетингни икки турга бўлиш мумкин:

0. 
   анъанавий вертикал тузилиш;
   
1. 
   координациялашган вертикал тузилиш.
   

Анъанавий вертикал тузилишда сотиш каналининг ҳар бир даражаси бошқасига боғлиқ бўлмаган ҳолда ўз фойдасини максималлаштиришга ҳаракат қилади.
Координациялашган вертикал тузилишда айирбошлаш жараёнлари қатнашчилари тўлиқ ёки қисман, яъни ўзини бозорга таъсирини ва сотиш қобилиятини ошириш учун ўз функцияларига таянади.
Қатнашчилардан бири ташаббусни ўз қўлига олади. Бу таёр ҳам улгуржи савдо ва чакана саво бўлиши мумкин.
Сотиш каналида вертикал координациянинг бир неча шаклларини фарқлаш мумкин:

0. 
   интеграциялашган вертикал маркетинг;
   
1. 
   назорат қилинадиган вертикал маркетинг;
   
2. 
   шартномавий тизим вертикал маркетинги.
   

Интеграциялашган вертикал маркетинг ишлаб чиқариш ва сотиш босқичлари ягона эга томонидан назорат қилинади.
Шартномавий вертикал маркетинг тизимида аъзоларнинг мажбурият ва ҳуқуқлари аниқ кўрсатиб берилади. Уни 3 турга ажратиш мумкин:
1.Улгуржилар раҳбарлик қиладиган чакана сотувчиларнинг кўнгилли бирлашмалари.
2.Чакана сотувчилар ширкати.
3.Франшиза тизими.