Tashqi iqtisodiy aloqalar moddiy, moliyaviy va intellektual boyliklarining mamlakatlar o’rtasida almashinishining turli yo’nalishlari, shakllari va vositalarini ifodalovchi yaxlit tizimdir

Yevropa Ittifoqi (YeI). 1950da birlashma shakllanishining boshlanishi va 1951ning Parij shartnomasiga ko’ra (Parijda tuzilgan) 6 ta Yevropa davlatlarini o'z ichiga olgan Ko'mir va po'latning Yevropa Ittifoqi yaratilgan. 1957da Rim shartnomasiga ko’ra tashkilot Yevropa iqtisodiy hamjamiyatiga aylantirildi va 1992 yildan buyon esa Yevropa Ittifoqi degan nom oldi. Bugungi kunda Evropa Ittifoqi a'zolarining soni 27ga yetdi.
NAFTA - AQSh, Kanada va Meksika o'rtasidagi Shimoliy Amerika erkin savdo uyushmasi (1994 y.).
ASEAN - 1967 yilda tashkil etilgan Osiyo-tinch okeani Ittifoqi. Bu Osiyo-tinch okeani mintaqasining 10 davlatlarini o'z ichiga oladi.
Jahon savdo tashkiloti (JST) BMT tizimining ixtisoslashtirilgan muassasasi bo’lib, uning faoliyati orqali butun jahon savdosining 9/10 qismini tartibga solinadi. Tashkilot 1995 yilda GATSning (General Agreement on Trade in Services, Xizmatlar savdosi bo'yicha umumiy bitim) vorisi sifatida tashkil etilgan.


4.3. Xalqaro mehnat taqsimoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar
Ma'lumki, butun jahon iqtisodiyoti, jahon bozori, xalqaro iqtisodiy munosabatlar milliy iqtisodiyotlarning o'zaro bog'liqligining chuqurlashuvi va takror ishlab chiqarish jarayonining baynalmilallashuvi natijasida xalqaro mehnat taqsimoti asosida shakllangan. Tovarlar, xizmatlar, texnologiyalar xalqaro almashinuvi, kapital va mehnatning xalqaro harakati butun dunyo iqtisodiyoti va uning sub'ektlari — alohida mamlakatlarning yanada rivojlanishiga olib keladi.
Mehnat taqsimoti - tarixiy ijtimoiy mehnat tizimi. Jamiyat rivojlanishi jarayonida mehnat faoliyatining sifat jihatidan farqlanishi tufayli kelib chiqadi. Mehnat taqsimoti turli shakllarda mavjud bo’ladi.
Xalqaro mehnat taqsimoti ishlab chiqarish jarayonini shunday tashklillashtiradiki unda turli mamlakatlarning korxonalari muayyan texnologik jarayonlarga, muayyan tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashadi va ularni o’zaro almashadi.
Xalqaro mehnat taqsimotining mohiyati ishlab chiqarish jarayonini ajratish va birlashtirishning dialektik birligida namoyon bo'ladi. Ishlab chiqarish jarayoni, bir tomondan, turli xil mehnat faoliyatlarini ajratish va ixtisoslashtirishni, ikkinchidan, ularning hamkorligi va o'zaro ta'sirini o'z ichiga oladi. Boshqacha qilib aytganda, mehnat taqsimoti nafaqat ajratish jarayoni, balki mehnatni, ayniqsa, jahon miqyosida, birlashtirish usuli sifatida ham namoyon bo'ladi.
Xalqaro mehnat taqsimotining ahamiyati jahon iqtisodiyotida kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonlarini amalga oshirishda uning ortib borayotgan roli bilan belgilanadi. Buning sababi shundaki, xalqaro mehnat taqsimoti birinchi navbatda ushbu jarayonlarning o'zaro bog'liqligini ta'minlaydi ikkinchidan, tegishli xalqaro tarmoq va mintaqaviy-tarmoq nisbatlarini shakllantiradi.
Har bir milliy iqtisodiyot xalqaro mehnat taqsimotidan yutadi. Eng umumiy ma'noda bu g'alaba quyidagilar. Jahon bozoriga mamlakatning milliy ishlab chiqarish xarajatlari jahon narxidan past bo'lgan mahsulotlari va milliy ishlab chiqarish xarajatlari jahon narxidan yuqori bo'lgan mahsulotlar import qilinadi. Xarajatlarga kelsak, ular asosan uchta asosiy ishlab chiqarish omilining qiymati — mehnat (ish haqi darajasi), kapital (foiz), yer va tabiiy resurslar (yer rentasi) bilan belgilanadi.
Shunday qilib, xalqaro almashinuv jarayonida xalqaro mehnat taqsimotining afzalliklarini amalga oshirish har qanday mamlakatni qulay sharoitlarda, birinchi navbatda, eksport qilinadigan tovarlar va xizmatlarning xalqaro va ichki narxlari o'rtasidagi farqni olish va ikkinchidan, arzon importdan foydalanib, qimmatbaho milliy ishlab chiqarishdan voz kechish evaziga ichki xarajatlarni tejash imkonini beradi.
Xalqaro mehnat taqsimotining tarixan va mantiqan ravishda 3 turga ajratiladi:

1. 
   umumiy XMT - xalq xo'jaligining ishlab chiqarish sohalari va tarmoqlari bo'yicha (tarmoq ixtisoslashuvi). Bundan esa eksport qiluvchi mamlakatlarni industrial, xomashyo yetkazib beruvchi, agrar va boshqalarga bo’linishi kelig chiqadi;
   
2. 
   xususiy XMT - tayyor mahsulot va xizmatlarning ayrim turlari bo'yicha (predmetli) ixtisoslashuv;
   
3. 
   Detal boʻyicha ixtisoslashish — texnologik jarayon bosqichlarida individual qismlar, ularning komponentlarini ishlab chiqarish bo'yicha ixtisoslashuv. Bu eng murakkab, ammo istiqbolli ixtisoslashuv turi, chunki u o'sib borayotgan darajada milliy iqtisodiyotlarning umumiy, alohida korporatsiyalar va firmalarning o'zaro ta'sirini belgilaydi.
   

XMT rivojlanishining zamonaviy o’ziga xos tomonlari, xalqaro ixtisoslashuv va ishlab chiqarish kooperatsiyasi.