Tashmau nf agrobiologiya fakulteti agronomiya talim bag’dari 3-a kurs talabasi. Baltabaeva sayoranin’ “fitopotologiya” paninen ozbetinshe jumisi

Qaraqalpaqstan Awil Xojaliği ham Agrotexnologiyalari instituti “Agrobiologiya ham õsimliklerdi qorğaw” fakulteti “Agronomiya” talim bağdari 4-a kurs talabasi Baltabaeva Sayoraniñ “Õsimlikshilik” paninen õzbetinshe jumisi. QABILLĞAN:ÓSERBAEVA.T Orinlağan:BALTABAEVA.S

GU’ZLIK BIYDAYDIÑ NABIT BOLIW SEBEPLERI Reje: 1. Biydaydiñ morfo-biologiyasi haqqinda; 2.Biydaydiñ jetistiriw texnologiyasi ham nabit boliwina tasiri; 3.Guzlik biydaydiñ nabit boliwi sebepleri. 4.Juwmaqlaw; 5.Paydalanilğan ãdebiyatlar.

BIYDAYDIÑ MORFO-BIOLOGIYASI HAQQINDA Biydaydiñ tamir sistemasi shashaq tamir sistemasina iye. Tiykarği bõlimi jerdiñ surim qatlaminda jaylasadi. Paqali bolimlerge bõlingen saban. Boyi 40-130 sm araliqta. Biydaydiñ jatip qalmawina shidamliliği ham hasildar boliwina paqaldiñ biyikligide sebep boladi.

Japiraği paqaldi nayğa uqsap orap turatuğin qin ham lenta siyalqli japiraq plastinkanan ibarat. Gulleri masaqta jaylasqan topgul. Miywesi dãn. Danine qarap qatti ham jumsaq biydayğa bõlinedi. 1000 dana tuqim sani 20-70 gr.

Biyday bir jilliq õsimlik. Guzlik, jazliq baharde ham guzde egilsede hasil bere alatuğin duaraK turleride bar. Guzgi biyday bahargisinen biologik tarepten parq qiladi. Topiraq 4-5°C bolğanda õnip shiğadi. Asirese masaqlaw dawirinde suwğa talapshañ. Guzgi biyday vegetatsiya dawirinde 2100°C, bahargi biyday keminde 1300°C paydali temperatura talap etedi. Guzgi biyday qar qaliñ bolğanda -35°C suwiqqada shiday aladi. Al bahargi biyday maysalari -8-10°C suwiqqa shiday aladi.

BIYDAY JETISTIRIW TEXNOLOGIYASI HAM NABIT BOLIWINA TASIRI. Suwğarilatuğin aymaqlarda biydaydi makke, ğawasha, kartoshka siyaqli eginlerden bosağan jerlerge egiwge boladi. Shor jerlerde jaqsi ospeydi. Egiw usili tar qatarlap arasi 12-15 sm araliqta egiledi. Egiw normasi Lãlmi jerlerde gektarina 70-110 kg, suwğarilatin aymaqlarda 170-200 kg. Egiw shuqirliği 4-6 sm. Guzgi biyday tereñlew egiledi. Egiw normasi 10-15% ziyat alinadi. Tuqimlar egiwden aldin saralanip darilenedi.

Respublikamizdiñ suwğarilatuğin aymaqlarinda biyday egiwden aldin 10-15 t qiy, 40-80kg fosfor, 40-100 kg azot, kaliy salinadi. Vegetaciya dawirindede toğin beriledi. Guzlik biydaydi belgilengen muddette egiw ulken ahmiyetke iye. Sebebi guzlik eginler qisqa tayarlaniw fazalarin toliq ótewi kerek. Bul eki fazağa bòlinedi: 1-fazada osimliktiñ pashalaw buwininda, japiraqlarinda uglevodlar, tiykarinan disaxaridler ham monosaxaridler toplanip baradi.

2-fazada kletka aste aqirin suwsizlanip baradi. Bul qista muz kristallariniñ payda boliwiniñ aldin aladi. Bul faza natiyjesinde pashalaw buwini ham japiraq qininda kletka shiresiniñ konsentraciyasi artadi. Bul osimliktiñ qista jaqsi qislap shiģiwina jardem beredi.

Pashalaw buwininda plastik zatlar toplanadi. Olardan eñ ahmiyetlisi qant bolip, suwiq tusiwinen aldin 20-25% qant toplanadi. Bul guzlik biydaydiñ jaqsi qislap shiğiwina jardem beredi.

Tuqim egilgen jerler tegis emes bolsa suw toplanip qaliwi ham jer asti suwlari jaqin jaylasqan jerlerdegi tuqimlardiñ demigip qaliwi guzetiledi. Bul jerde anaerob sharayat juzege keledi. Tuqim shirip ketiwine alip keledi. Õnip shiqqan jağda da da 8-10 kunde japraqlari sarğayip 12-15 kunnen soñ nabit boladi.

Topiraqta iğalliq ham gumus az bolsa jariqlar payda boliwi guzetiledi. Ol jerdegi tuqimlar kõgermey qaliwi maysalari siyrek boliwina alip keledi. Bunnan tisqari qatti ham birden tusken suwiqta jariqlardan kiregen suwiq sebepli biyday nabit boliwi mumkin.

Biydaydiñ sortlari: Suwğarilatuğin aymaqlarda: qiltiqsiz Bezostaya1, õnimdar biyday, Sete Serros, Sangzor 4, Intensiv, Krasnodar, Tanya, Grom, Andijan 2 h.t.b. Suwğarilmaytuğin diyqanshiliqta: qizil biyday, qizil shalola, Surxok 5688, Tezpiser ham basqa sortlar egiledi.

JUWMAQLAW Õsimlikshilik pani awil xojaliq eginleriniñ soniñ ishinde aziq awqat ushin eñ ahmiyetli eginlerden biri bolğan biydaydi da uyrenedi. Biyday aziq awqat, ot-jem sipatinda ham texnikada qollaniladi. Asirese hazirgi dunya juzlik aziq-awqat jetispewshiligi mashqqalasi juzege kelip turğan bir dawirde awil xojaliğiniñ turli tarmaqlari alip barip atrğan ilmiy jumislar juda ahmiyetli esaplanadi.

Paydalanilgan adebiyatlar. X.N.Atabaeva, J.B.Xudayxulov «Õsimlikshunoslik» Internet saytlari: ogorod.ru ziyo.net