Tashmatov Shuhrul 11 itini не t Icli

imperiyasi qulashining tarixi», «Italiya ozodligi tikianishining tarixi»

va boshqa asarlari nashr qilindi.

Sh.Sismondi g‘oyalarining shakllanishi, sanoat to'ntarishi davri bilan, shuningdek, mayda ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy kuchsizlanishi bilan bog^eIiq bo'lib, bu, o‘z navbatida, kapitalizmning feodalizm ustidan, yirik mashimlashgan ishlab chiqarishning maycte ishlab chiqarish ustidan g‘alabasini anglatar edi.

S.Sismondi ijodini o‘rganish metodini ayrim xususiyatlarini klassik iqtisodiy maktab vakillari bilan tenglashtirishimiz mumkin. Aynan o‘ziga xos uslubiyat iqtisodiyot faniga quyidagi yangiliklarni oUb kirdi.

Bjrinchidan, klassiidardan farq qilib, hukumatlar boyiikni taqsim- lash.va tartibga solishni boshqaiishni o‘z qo'llariga olishlariga xayrixoh- lik bildiradi. Unda aynan hukumat ishlab chiqarishni kengaytirmas- dan «uchinchi shaxslar» manfaatlariga mos yo‘l ochib beradi.

Ikkinchidan, siyosiy iqtisodda ilmiy abstraksiya usulini qabul qilmaslik. S.Sismondi, A.Smit izdoshlarini abstraksiyaga berilib, msonJami umuman unutganliidarini, natijada fan ulami izlanishlarida turli amaliyotlardan ajralib qoldi deb xulosa qiladi.

Uchindudan, A. Smitning «iqtisodiy inson» doktrinasini inkor etish. S.Sismondi klassiklaming har bir alohida olingan inson manfaatlari umumiy manfaatlarmi shakllanishiga sababchi degan fikrga umuman qo‘shilmaydi, Uning fikricha, har qaysi inson o‘zining shaxsiy manfa- atlarini o'zgalar hisobiga amalga oshirish bilan mavjud turli imkoniyat- lami ishga solar ekan, bu yerda har bir sanoatchining erishgan yutug‘i, o‘z navbatida, o'zga sanoatchini xonavayron bo'lishiga olib keladi.

TVrtinchidan, ilmiy texnika rivojlanishining jadallashuvi jamiyat ravnaqidagi obyektiv zaruriyatligini tan olmaslik. Quyidagi uslubiy holatni izohlab, S.Sismondi shunday deydi; «garchand mashinalar ixtirosi insonlar uchun katta qulaylik bolsa-da, ammo ular yaratgan foydani adolatsiz taqsimlanishi, kambag^£allar uchun ofat keltiradi».

Beshinchidan, iqtisodiy tahlilda fimksional usulni qo‘llash maqsadga muvofiqligini e’tirof etish. Bu holat siyosiy iqtisodda tobora yangi tus olayotgan sabab va oqibatni tan olish demakdir.

Oltinchidan, iqtisodiy tahlilda iqtisodiy omillar bilan birga no- iqtisodiy omillaming ham o‘rin olishi. Din, tarbiya, vijdoniylik va boshqalar insonlaming bir maqsadga yaqinlashtiriuvchi omillar deb belgilanadi. _tJ,

S.Sismondi mayda ishlab chiqarish pozitsiyalarida turib, kapitalizm- m tanqid qilib, mayda tovar ishlab chiqarishga qaytishni orzu qildi. / Uning qarashlari rivojida ikki bosqich ko‘zga tashlanadi. Awal boshda S.Sismondi A.Smit ta’limotming, klassik siyosiy iqtisodning tarafdori bo‘lib chiqdi. U o‘zining dastlabki asarlaridan biri - «Savdo boyligi to‘g‘risida.. » kitobida (1803) sanoat to^£ntarilishilling ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni va imkoniyatlarini yuksak baholadi. S.Sismondi Angliyaga ikkinchi marta borib kelganidan keyin endikapitalizmni, shuningdek, klassik maktabni qattiq tanqid qila boshladi. •

«Siyosiy iqtisodning yangi ibtidolari yoki boylikning aholi nufpsiga munosabatlari» (1819) kitobi uning shuhratini yanada oshirdi. S.Sismondi odamlar baxt va tenglikni ta’minlash uchun birlashdilar, degan fikrga asoslanadi. U mayda ishlab chiqarishm ko‘klarga ko'taiib, maqtaydi, melmatkashlarning manfaatlarini himoya qilishga intiladi, haimnaga hamdardlik bildiradi, fabrikaga oid qonunlami tabriklaydi, bolalar mehnatining ekspluatatsiya qilinishini qoralaydi. Kapitalizmni ijtimoiy adolatdan mahrum bo'lgan jamiyat deb ma’lum qiladi. S.Sismondi iqtisodiy qarashlarining sistemasida daromad to'g'risidagi ta’limot alohida o‘rin olishini kitob nomining o'ziyoq ko‘rsatib turibdi. U taqsimotning ko‘pdan-ko‘p muammolari to‘g‘risida fikr bildiradi. Kapitalni, krizislami, mahsulotni realizatsiya qilish masalalarini tadqiq etadi, jamiyatni o'zgaitmshming mayda buquacha dasturini ilgari suradi.

1. 
   Smitning ta’limotida mehnat qiymat va boylikning birdan-bir manbayi deb tahlil qilingan edi. Zarur ish vaqti tush.imch.asi birinchi bor joriy etildi. S.Sismondi pul ichki qiymatga ega bo'lgan mehnat mahsulotidir va shu sababli qiymatning umumiy mezoni taxzida namoyon bo'ladi, degan to‘g‘ii xulosaga keldi. Pulning qadisizlanishi qog'oz, pullar muomalaga chiqarilishi haddan oshib ketishining natijasi, deb talqin etiladi. Ammo u pulning vujudga kelishi jarayonim, uning ; vazifasini tadqiq etmaydi. S.Sismondi iste’mol qiymat o'rtasidagi * ziddiyatni ko‘ra bilgan bo‘Isa ham, ammo uning mohiyatini tushunmaydi. U qiymatdan clietga chiqishni qiymat qonunining buzilishi deb hisoblaydi. S.Sismondining ta’biricha, ijtimoiy fan ikki qismdan: oliy siyosat va siyosiy iqtisoddan iborat. Siyosat davlat tartibining qanday vujudga kelishini o‘rgatsa, fuqarolami diyonat va din ruhida tarbiyalasa, siyosiy iqtisod xo‘jalikni qanday boshqarishni,.
   

ijtimoiy tartibni saqlashni hukumatga tavsiya qilishi kerak. Umuman, siyosiy iqtisod ma’naviy fan bo'lib, u odamlarning his-tuyg'ulari, ehtiyojlari va ehtiroslarini o'rganishi kerak. S.Sismonditting fikricha, «odamlarning moddiy farovonligi, inson tabiati» siyosiy iqtisod predmeti bo‘lishi kerak, bu esa davlatga bog'liq. S.Sismondi siyosiy iqtisod predmeti ni davlatning iqtisodiy siyosati bilan ayni bir narsa deb bildi, uni sinflardan ustun turadigan fan deb talqin etdi. Ishlab chiqarish munosabatlarim, iqtisodiy qonunlami bilisli zarurligini inkor qildi. U insonning fe’l-atvormi birinchi o'ringa qo‘ydi.

S.Sismondi uslubiyatiga 1. ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlami subyek- tiv-idealistik talqin etish; 2. ilmiy abstraksiya usulining yo'qligi; 3. tarixdan tashqari yondashuv; 4. ayirboshlash konsepsiyasi xosdir, Mayda burjua nazariyotchisi bo'lgan S.Sismondi iqtisodiy qommlaming obyektiv xarakterini tan olmadi. U kapitalistik iqtisodiyotning notekis rivojlanishim haqli ravishda ko'rsatgan bo‘lsa ham, bu narsa iqtisodiy qonunlar amal qffishining o'ziga xos tarzda namoyon bo'lishi ekanligini ko'rabilmadi. U opining rahmdfflik bilan (sentimental) qilgan tanqidini ijtimoiy fanning alohida usuli darajasiga ko'tarishga intildi. S.Sismondi insonni unutib, abstraksiyaga berilgan A.Smit va uning tarafdorlarim qattiq tanqid qildi. U kapitalizm ko^cp mamlakatlarda amal qila boshlagan bo'lishiga qaramay, kapitalistik rivojlanishdan voz kechish mumkinligini asoslamoqchi bo'ldi. U iste’mol ishlab chiqarishdan ustun degan fikrga asoslandi. Butun iste’molni shaxsiy iste’moldan iborat deb bildi.

S.Sismondi kapitalizmni antagonistik jamiyat deb bildi va shu bilan klassik iqtisodiy maktabning namoyandalaridan ilgarilab ketdi. U kapitalizmning o‘ziga xos xususiyatini - boylikning oz sonli kishilar qo‘lida to'planishi va ko‘pchiiik mehnatkash aholining chor-nochor kun kechirishini, jamiyat bilan xususiy sohibkorning manfaatlari bir- biriga mos emasligmi, qishloq xo'jaligining savdodan va sanoatdan orqada qolayotganini ko'rsatdi. S.Sismondi burjua boyligining ko'payishini bosh vazjfa va iqtisodiy taraqqiyot mezoni deb hisoblashdan voz kechdi, «kapitalizmning ziddiyatlari» masalasini birinchi bo‘lib maydonga tashladi va tahlilni yanada davom ettirish vazifasini qo^£ydi.

Klassik maktabga qarama-qarshi o'laroq mayda tovar ishlab chiqaruvchilaming xonavayron bo'layotganini, «ortiqcha» aholi paydo bo'layotganini, mashinalar ishchilami siqib chiqarayotganini ko'rsatdi, biroq kapitalizm ziddiyatlarming asl sababini payqay olmadi. S.Sismondi klassik maktabning krizislar bolishi mumkin emas va kapitalizm ziddiyatlar nimaJigini bilmaydi degan mulohazaiarini tanqid qildi. Uning tarixiy xizmati mana shundan iborat.

Shu bilan birga, S.Sismondi kapitalizmning ilg‘or mazmunini, uning feodalizmdan ustunligmi tushunmadi. U kapitalizmni romantlk tarzda g‘ayri ilmiy asosda tanqid qildi, kapitalistik tuzumning imkoniyat- lariga mayda burjuaziya nuqtayi nazaridan baho berdi.

U kapitalizmni tartibga solish, mayda hunaxmandlaming sex tuzumi tarzida orqaga qaytish ehtimoli bor, deganlarida ham mayda buijuacha romantizm namoyon bo'ldi. S.Sismondi revolutsiyaga qarshi, u kapitalizmni isloh qilish, uni tiyib turish tarafdori.

Milliy daromad va kapital S.Sismondining iqtisodiy qarashlari sistemasida yetakchi muammodir. U o‘zining «Siyosiy iqtisodning yangi ibtidolari» asarining dastlabki uch bobini ayni shu muammoga bag‘ishlaydi. A.Smitdan keyin S.Sismondi ham daromadlaming uch turini: foyda, renta va ish haqini alohida ajratib ko'rsatadi, dastlabki ikki tumi umumlashtirib, ustama qiymat tushunchasidan foydalanadi, ulami ichki mahsulotdan chegirma deb hisoblaydi. Biroq S.Sismondi shu tariqa qo‘shimcha qiymat nazariyasini maydonga tashladi deb aytish uchun asos yo‘q. U ish haqi ishchi mahsulotining jami qiymatiga teng bo‘lishi kerak deb aytish bilan birga, shu zahotiyoq kapitalistning kapital yaratish sohasidagi «dastlabki mehnati» uchun unga odilona mukofot deb, rentani esa yeming ehsoni deb e’lon qiladi. A.Smitning iqtisodiy taraqqiyot davomida ish haqi oshishi xususidagi umidiga S.Sismondining qo'shilmaganligi uning ijobiy jihatidir.

S.Sismondi yakka tartibdagi daromadlardan «boyliMardan olingan foyda» va ishchi ish haqining yig‘indisi bo‘lmish milliy daromad muammosiga o‘tadi. Milliy daromad bilan yalpi mahsulot aynan bir narsa deb bilganligi uning asosiy nazariy xatosidir. Agar u birlamchi mahsulotda A. Smitning izidan borib uch qismdan: xom materialning va mehnat qurollarining o‘mi qoplanishini, ish haqi va foydani ajratgan bo‘Isa, yig‘indi malisulotdan faqat so'nggi ikki qi&mni ajratadi. Doimiy qism yo‘q bo‘lib ketadi.

Kapital deganda S.Sismondi ishlab chiqarish zaxiralarini (ishlab chiqarish vositalarini) tushunadi. U kapital jamg‘arilishini tejamkorlik bilan bog‘laydi. S.Sismondi asosiy mashinalar, ish qurollari va aylanma- lar, urug'lik, xomashyo, ish haqi kapitalini bir-biridan ajratib,

1. 
   Smitning hamma xato va yutuqlarini takrorlaydi. U kapitalni doimiy va o'zgaruvchi kapitalga ajrata bilmadi. Oxir-oqibatda S.Sismondi kapitalning milliy daromaddan farqini izohlay olmadi va bulling usti- ga A.Smitning shu ikkisi o'rtasidagi tafovutni nazariy jihatdan isbot- lash yo‘lidagi intilishlarini pisand qilmadi.
   

S.Sismondi kapitalistik aholi nufusi jarayonini tahlil etishga harakat qildi. U iqtisod fanida birinchilardan bo'lib foydani ko‘paytirish manfaatlari ycVlida mashinalami joriy etish ishsizlar vujudga kelishiga olib boradi, ishsizlaming mavjudligi esa ishlab turganlaming ahvolini yomonlashtiradi degan faktni tan oldi. Ammo S.Sismondi ortiqcha aholini kapitalistik fabrika mexanizmining zarur tarkibiy qismi deb bilmadi. S.Sismondi kapitalistik fabrika nochor ishchini kelajakka boqqanda kelgusini ko'rmaslikka o‘rgatganligini, undagi ahloqiy tuyg'ulami siyqalashtirib yuborganligini ishsizlar paydo bo'lishining sabablaridan biri deb hisobladi. U din ishchilaming «nojo‘ya nikoh»larini qoralamayotganligini aytib, dinga hujum qildi.

«Uch in chi shaxslar» nazariyasi S.Sismondi nazariy qarashlarida asosiy o'rin tutadi. U ishlab chiqarish va ijtimoiy daromad hajmlarining birligini ijtimoiy mahsulotni to'la-to'kis realizatsiya qilishning asosiy sharti deb biladi. Bunday tenglikka avtomatik tarzda o‘z-o^ezidan erishilmaydi deb hisoblaydi. Aksincha, yirik sanoatning rivojlanishi ishlab chiqarishning mnqarrar ravishda iste’moldan o'zib ketishiga olib boradi. Kapitalizm qiymat va «ustama qiymat»>ni realizatsiya qilish muammosini keltirib chiqaradi, yalpi ortiqcha ishlab chiqarish krizisi kapitalizmga xos xususiyatdir. S.Sismondining o'ylashicha, ichki kapitalistik bozor qisqarib boradi, chunki ishchilaming daromadlari kamayadi. Kapitalistlar o‘z daromadining bit qismini iste’mol qilmaydi, balki jamg‘aradi, mayda ishlab chiqaruvchilar xonavayron bo'ladi va ularning iste’moli kamayadi. Vaziyatni tashqi bozorlar yengiUashtirishi mumkin. Ammo bunday bozorlami qidirish tobora qiyinlashadi. Kapitalizm maqbui va mumkin ham emas.

S.Sismondi «uchinchi shaxslar», ya’ni mayda ishlab chiqaruvchi- larga madad berishga umid bog'laydi. U burjua mamlakatlarining hukumatlariga murojaat etib: «Kapitalistik rivojlanishni to‘xtatinglar»,

• 
  dedi. Jamiyat mayda ishlab chiqarishga qaytgan taqdirdagina mo‘l- ko'lchilik boshlanar emish. S.Sismondining tutgan о‘mi — takror
  

ishlab chiqarish asosiy qonunlarini tushunmaslik natijasidir. Ishlab chiqarish bilan iste’mol o'rtasidagi ziddiyatni, takror ishlab chiqarish ziddiyatini, shaxsiy iste’molning takror ishlab chiqarish jarayonlari uchun muhimligini tan olganligi S.Sismondi o‘rtaga tashlagan konsepsiyaning ijobiy jihatidir.

S.Sismondi iqtisodiy krizisni daromadlar o'rtasidagi nomuvofiqlik deb tushunadi, ayrim olimlar chinakam ilmiy nazariya — kapitalizm sharoitida ishlab chiqarish bilan iste’mol o‘rtasidagi nomuvofiqlikni tan oladi, biroq ища tobe o‘rin beradi deb ta’kidlaydi. Yetarli iste’mol qilmaslik nazariyasi krizislar arafasidagi davrda ishchilarning iste’mol quwatining oshib borishi, yetarsiz iste’mol qilish esa kapitalizmdan awal ham mavjudligi, ammo krizislar faqat kapitalizmning belgisi ekanligi va surunkali bo‘lmasligi vaziyatini izohlay olmaydi. Iqtisodiy krizislaming haqiqiy sababi ishlab chiqarishning ijtimoiy xarakteri bilan iste’molning xususiy xarakteri o‘rtasidagi ziddiyatdir.

S.Sismondi kapitalistik yo'ldan voz kechishni taldif qildi, kapita­lizmni tartibga solishga, ishchilar bilan kapitalist o‘rtasidapatriarxalchilik munosabatlarini o'rnatishga, ishchilarni foydani taqsimlashda qatnashtirishga, ishsizlar va nogixonlar haqida g^lamxo‘rlik qilishga va buning uchun maxsus fondlami vujudga keltirishga, mayda ishlab chiqarishni saqlab qolish va qo‘llab-quwatlashga, manufakturaga boigan yirik mulkchilikni ko‘p sonli kapitalistlar o‘rtasida taqsimlashga chaqirdi. U yollanma ishchilarni ham mulkdorlar sinfi safiga qo‘shishni orzu qildi. S.Sismondi davlatning yordamiga umid qildi.

Uning ijtimoiy tadbirlar dasturi mayda buijuacha va reaksion xayolparastlik xarakteriga ega. S.Sismondi obyektiv tarixiy jarayonga to‘sqmlik qilishga urindi. Shu sababli и reaksioner bo'lib qoladi, o‘z mulohazalarini Fransiyada hali ham kuchli bo'lgan feodal tuzum himoyachilariga qo‘l kelishini sezmadi.

XIX asr oxirlarida rus narodniklari S.Sismondining xuiosalarini ko‘klarga ko‘tarib maqtaganliklari sababli Lenin S.Sismondining iqtisodiy qarashlarini batafsil tahlil etish zarur deb bildi. Chunki S.Sismondining xuiosalarini bunday maqtash marksizmnmg iqtisodiy ta’limotini yoyishga xalaqit berar edi. U o‘zining «Iqtisodiy romantizm ta’rifiga doir» asarida S.Sismondining mayda burjua siyosiy iqtisodchisi ekanligini isbotladi, uning qarashlari ichki ziddiyatli va noizchilligini, klassik maktabdan o‘zib ketish yo‘lidagi urinishlari zaifligini ko‘rsatdi.

S.Sismondining iqtisodiy nazariyaninig ba’zi masalalarini o'rtaga qo‘yishdagi xizmatini V. Lenin larbdy pozitsiyalarda turib tan oladi, biroq ayni vaqtda uning qarashiarining mayda burjuacha xarakterini, metodologiyasi ilmiy emasligini, amaliy dasturining reaksion xarakterini ochib tashlaydi. V.Leninning iqtisodiy romantizmni obyektiv va ilmiy asoslab, tanqidiy tahJil qilganligi, iqtisodiy ta’limotlar tarixida S.Sismondi va liberal narodniHarning o'mini aniq belgilash inikonini berdi, sinfiy kurashni rivojlantirishga katta ta’sir ko‘rsatdi.

3. 
   P.J. PrudGiming iqtisodiy konsepsiyasi. Prudonizm
   

Per Jozef Prudon (1809-1865) — fransuz publisti, mayda ishlab chiqarish nazariyotchisi, kambag'al kosib oiiasida tug'ilgan.

1838 yilda P.Prudon Bezanson akademiyasi tomonidan kam ta’minlangan yosh olimlargaajratilgan uch yillik stipendiyani olib,. Parijga ко‘chib o^£tdi. Parijda u J.B. Sey, S.Sismondi, T.Maltus, K.Sen- Simon, Sh.Fure va boshqa iqtisodchi olimlar asarlari bilan yaqindan tanishdi.

1840-yilda P.Prudonning «Mulkchilik nima?» nomli mashhur asari e’ion qilindi. Ushbu asarda kapitalizm tanqidi bosh mavzu bo‘lsa-da, olimning amaliy dasturi bayon qilinmagan edi. 1846-yilda P.Prudonning «Iqtisodiy ziddiyatlar tizimi yoki qash&hoqlik falsafasi» nomli yana bir asari e'lon qilindi. Asarda olim kapitalizmni isloh qilishning amaliy dasturi ni ishlab chiqishga, siyosiy kurashning behudaligini asoslashga urindi. 1848-yilda nashrdan chiqqan «Ijtimoiy masalalaming hal etilish- ni» nomli yangi asarida olim inqilobiy chiqishlarni keskin qoralaydi. Xalq banklari konsepsiyasini e’lon qilib, xalqni ijtimoiy islohotlarga chorlaydi. P.Prudon siyosiy iqtisodni «aql-zakovatning abadiy qonunlari* to‘g‘risidagi fen deb biladi. P.Prudon va S.Sismondi nazariy qarashlarida biz juda yaqinlik va o'xshashlik hollarini uchratishimiz mumkin. Ulaming uslubiyatlarida bu holat quyidagicha aks etadi: