Tashkiliy texnika vositalari bilan ishlash Kompyuterning asosiy va qo’shimcha qurilmalari

a) o`qitishning ijodiy muhiti. Mavjud ko`pgina uslublar asosida o`qituvchi ilm tolibini o`qitadi, o`quvchi esa faqat berilgan materialni o`qiydi. Taklif qilinayotgan distant metodi asosida esa o`quvchilarning o`zlari kompyuterlar asosida axborotlar bankidan kerak bo`lgan ma’lumotlarni qidirib topadi va albatta o`zlarining tajribalarini boshqalar bilan elektron tarmoqlari asosida almashadi. Bu esa o`quvchilarni boshqalar bilan yaxshi muloqatda bo`lishni ta’minlaydi va o`z o`rnida bunday mehnat ta’lim olishni rag`batlantiradi.
b) mustaqil ta’lim olishning imkoniyati borligi. Distant uslubi asosida ta’lim berish- boshlang`ich, o`rta, universitet, sirtqi-kechki va malaka oshirish bosqichlarini o`z ichiga oladi. Tayyorgarligi har xil darajadagi inspektorlar o`zlarining shaxsiy dars jadvallari asosida ishlashlari mumkin va o`zining darajasidagi talabalar bilan muloqatda bo`lishi lozim.
v) ish joyidagi katta o`zgarishlar. Distant uslubi asosida ta’lim berish turi millionlab insonlarga, hammadan ham ishlab chiqarishan ajralmasdan ta’lim olayotganlar uchun, qulay sharoit yaratib beradi. Bunday uslub asosida o`qitish kadrlarni tayyorlashda judayam katta rol o`ynamoqda, ya’ni jo`g`rofiy va moliyaviy qiyichiliklarsiz o`zining ishlab turgan o`rnida ilm olishi mumkindir.
g) o`qitish va ta’lim olishning yangi va unumli vositasi. Statistik ma’lumotlar shuni ko`rsatmoqdaki, distant uslubi asosida ta’lim berish, ishlab chiqarishdan ajralgan holda o`qish kabi unumlidir. Bundan tashqari, distant uslubi asosida ta’lim olish universitet tomonidan qo`yilgan chegaradan ham chetga chiqib ketadi.
Bunday asosda ta’lim olayotgan talabalar yoki o`quvchilarning boshqalardan ustunligi- ularning eng yaxshi, sifatli materiallar va o`qituvchilar bilan ta’minlanishidir. Ta’lim berish va boshqarish uslubiyotiga asoslangan holda, o`qituvchi auditoriyada o`qitish shartlaridan holi bo`lishi kerakdir. Distant uslubi asosida o`qitishning o`quv qoidalaridan kelib chiqsak, soliq inspektorlari INTERNET turi orqali jahon bo`yicha sayyohat qilishlari mumkin. Shu bilan birga, ta’lim berish uslubining o`zgarishi bilan uning shakllari ham o`zgarishi shartdir. Hozirgi kunda to`g`ridan–to`g`ri INTERNET tarmog`iga kirish xizmati distant uslubi asosida ta’lim berish uchun elektron pochtalar, kompyuter konferenstiyalari va ma’lumotlarning elektron bazasidan foydalaniladi. Axborotlashgan tezkor kanalning rivojlanishi yangi gipermedia tizimini berib, u o`z ichida INTERNET tarmog`iga kirishning uchta asosiy xizmatini mujassamlashtiradi va foydalanuvchining interfeysini (muloqati) yanada takomillashtirishga yordam beradi. Masalan, maltikast texnologiyalarining, konferenstiya vositalarining va multimedia kompyuterlarining mavjudligi INTERNET tarmog`i orqali videokonferenstiyalarni yo`lga qo`yishga imkoniyat beradi. Shunday qilib, bunday gigant axborotlashgan tarmoq o`quvchilarning distant uslubi asosida zamonaviy bilim olishlari uchun vaqti yoki qaerda turganligiga qaramasdan keng sharoit yaratib beradi. Yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlashda distant uslubi asosida o`qitish jarayonining tashkil qilish sxemasi 14. 3–rasmda yaqqol ko`rsatib berilgan.
Ushbu sxemada Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti qoshida distant uslubi asosida ta’lim berishning konsteptual ko`rinishi keltirilgan. Bu yondashuvning asosiy maqsadi shundaki, ta’lim berishning barcha bosqichlarini qamrab oladi. Bugungi kunda matnlar va matematik formulalarni qayta ishlash uchun odatiy tusga aylangan tovush va tasvirning kompyuterli qayta ishlash imkoniyatining paydo bo`lishi, shubhasiz, butun insoniyat faoliyatiga ta’sir ko`rsatadi. Multimedik tizimlarni qurish uchun foydalanilayotgan kompyuterning hisoblash quvvatini oshirishigina etarli emas, buning uchun qo`shimcha apparatli qo`llab-quvvatlash analogli audio va videosignallarni raqamli ekvivalentga qo`shish va uning teskarisi uchun zarur bo`lgan analogli-raqamli va raqamli analogli o`zgartirgich videoprostessorlar, dekoderlar maxsus integral chizmalar va boshqalar ham zarur. Odatda, yuqori ko`rsatilgan qo`shimcha apparatli vositalar kompyuterlarning video va audio imkoniyatlarini kengaytiruvchi turli platalar ko`rinishida shakllanadi:

• 
  ko`chmas video tasvirlar bilan ishlash uchun TARGA platasi;
  
• 
  harakatlanuvchi videotasvirlarni yozish va aks ettirish uchun Video Blaster,Video Spigot, Intel Smart Video Recorder platalari;
  
• 
  Microsoft firmasining Sound Blaster, Sound Galaxy, Sound for Windows audioplatalari;
  

1-jadval

	Matn	Tasvir	Audio	Animastiya	Video
Axborot turi	Kodlar:-ASCII-EBCDIC	Foto:- -grafika -fakslar	Audio va ovoz	15-19 kadr/S (siqishsiz)	Analogli TV va raqamli video,24-30 kadr/s
Hajm va tez harakatchanlik	Har bir betga 2 Kb	Oddiy: tasvirga 64Kb Murakkab : tasvirga 7,5Mb	Ovoz: -8kGst/8bit;-6-44kb/s. Audio SD-44kGst/16 bit	2,5Mb/s 16 rang gradastiyalari va 16 kadr /sli 320 x240 rejimli	27. 7Mb/s 30 kadrlar/dagi 24 bitli rangi 640 x480 nuqtalar qadri uchun

Video va audio axboroti bilan ishlash zaruriyati ma’lumotlarning katta hajm va ularning uzatishning yuqori tezligi bilan bog`liq ko`plab muammolarni yuzaga keltiradi. Bu, audio- video axborotning siqiq texnologiyalarini rivojlantirish va katta sig`imdagi jamg`aruvchilarni yangi na’munalarini yaratishning boshlanishi bo`ladi. Masalan,650 Mb sig`imli va 150 Mb/s xisoblash tezligidagi CD-ROM optik kompakt diski shu jumladandir.

Multimedia uchun zamonaviy CD-ROM texnologiyalari taqdimnomasi ilk marta 1987 yil Sietldagi konferenstiyada Second Microsoft CD-ROM Conference) bo`lib o`tdi va bu sana video audioaxborotli to`laqonli multimedianing paydo bo`lishi boshlanishi deb hisoblanadi.
Multimedia tarkib topishning bundan keyingi qadami CD-I texnologiyasi (Compact Disc Interactive-interaktiv videodisklar) bo`ladi ular kompyuter yordamida lazerli videomurvatni boshqarish yo`li bilan kompakt diskdan axborotni ixtiyoriy tanlashni tashkil etishga imkon beradi. Bu texnologiyani Philips Electronics firmasi ishlab chiqadi va Sony, IBM, Microware firmalari tomonidan qo`llab- quvvatlanadi.
IBM va Intel firmalari tomonidan ishlab chiqilgan va multimedia tizimlari qurilishi uchun foydalaniladigan DVI texnologiyasi to`rt bazaviy unsurdan tashkil topgan.

• 
  videotizimning asosi bo`lgan ixtisoslashgan mikorprostessor turkumi (masalan, tasvirlar kompressiyasi va dekompressiyasi uchun Intel firmasining i82750 PB piksel prostessori; signallarni raqamli qayta ishlash uchunTexas Instrument firmasining TMS320C10 prstessori; tasvirning videoxotirasida joylashgan ifoda uchun Intel firmasining i82750DB displeyli prostessori va boshqalar) ; oxirgi paytlarda bulardan ham zamonaviylari bozorda taklif qilinmoqda.
  
• 
  drayverlar (Video Driver, Audio Driver,VRAM Driver,CD-ROM Driver) va alohida kichik tizimlar darajasidagi dasturiy interfeys: grafika va videoeffektlar ma’lumotlari kompressiyasi va dekompressiyasi AVSS (Audio/Video Support System) ,RTX (Real Time Executive) STD (Standart) multivazifadorligini ta’minlash, xotirani,kirish-chiqishni boshqarish va boshqalar;
  
• 
  galma-gal paydo bo`luvchi audio va video axborot saqlovchi, ma’lumotlarni CD-ROM jamg`aruvchisidan foydalanilganda tezligi bir tekisligini ta’minlovchi maxsus shaklli fayllar;
  
• 
  sub’ektiv qabul qilishga yo`naltirilgan va ba’zi yo`qotish yoki buzib ko`rsatishlarga yo`l qo`yuvchi axborotning turli namunalari/tiklash algoritmlari. Bu texnologiyani qo`llashning eng oddiy misoli bo`lib, siyraklash algoritmi,ya’ni tasvirning diskretligini kamaytirish uchun xizmat qilishi mumkin. JPEG (Joint Photograhic Experts Group) statik tasvirlarni siqishning eng ko`p tarqalgan vizual zararsiz 20…50 martagacha siqilishiga olib borish mumkin. Harakatlanayotgan tasvir va audioaxborotlar uchun prediktiv kodlash (Predictive Coding) algoritmlaridan foydalaniladi. Bu guruh algoritmlari orasida MPEG (Moving Pictures Experts Groups) algoritmlarini ajratib ko`rsatish mumkin, ular 25.. 50 marta siqish koeffistientini ta’minlaydi. Jumladan, agar 24- betli rangli va 30 kadrlar/s. li 640 x480 o`lchamli siqilmagan raqamli televizion tasvir uchun 27 Mb/s ma’lumotlarni uzatish tezligini 550kb/s. gacha kamaytiradi. MPEGI algoritmi, shuningdek, siqish koeffistienti 5…10 marta bo`lgan audioaxborotlar kompressiyasi uchun ham qo`llaniladi. Quyidagi 14. 6-rasmda distant uslubi asosida ta’lim berishda kompyuter texnologiyalari texnikaviy ta’minoti qanday bo`lishi kerakligi ko`rsatilgan. Rasmdan ko`rinib turibdiki, distant uslubini qo`llashda jahon axborotlar bozoriga ham chiqish kerakdir, bu esa qo`shimcha texnik vositalarni jalb etishni talab qiladi. DVI texnologiyasida foydalaniladigan vdeo siqish algoritmlari, ular real vaqt miqyosida siqishni amalga oshirish va xuddi videomagnitafondagi kabi sifat darajasida kompyuter (Real Time Video) vinchesteriga ma’lumotlarni yozishga imkon beradi, bunda CD-ROM ni tayyorlashga zaruriyat qolmaydi.
  
• 
  MPEG rusumli nosimmetrik kompressiya algoritmlari, ular CD-ROM (Prodiction Level Video) ga yozish uchun mahsulotni bozorbop yo`sinda yaratishda foydalaniladi va multimedianing tizimida videoni faqat aks ettirishni ta’minlaydi. Bunda videoni siqish darajasi 100… 160 martaga etadi, videomagnitafon yozuviga yaqin sifat saqlanadi. 25:1 siqish koeffistienti displeyning chorak ekranida yaxshi sifatli
  
• 
  videotasvirni olish uchun kifoya. 10:1 nisbatda siqilganda DVI texnologiyasi bo`lgan Real Time Video tasvirnili darcha to`liq ekranning 1/5 qismini egallaydi. Audioaxborot yomon siqiladi (mumkin bo`lgan siqish koeffistienti 1,9-2,5) , bu hol tinglash a’zolarining buzib ko`rsatishlarga befarq emasligi bilan izohlanadi.
  

Shunday qilib, DVI texnologiyalari video va audioni aks ettirish uchun zarur bo`lgan axborot hajmini keskin qisqartirishga imkon beradi, bu hol ma’lumotlar umumiy hajmini kamaytirishga va multimedianing fan, ta’lim, biznes va aloqa sohalariga keng kirib borishga olib keladi. Bunda foydalanuvchiga interaktiv lazerli videodisklar tayyorlovchilari xizmatiga murojaat etmay,o`z amaliy multimedianing tizimlarini yaratish, axborotning barcha turlarini saqlash uchun oddiy vinchesterdan foydalanish imkoniyatini beradi. Bundan tashqari, hozardayoq multimedia ovoz berilgan, tasvirli hujjatlarni Ethernet tarmoqli platasi orqali kompyuter tarmog`iga jo`natish mumkin. Biroq, videotasvirli, to`liq tarmoqli multimedianing tizimlari uchun taxminan 200:1 siqish koeffistienti zarur. Bunday ko`rsatkichga hozirdayoq erishish mumkin va bu boradagi ishlar muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda.
Ovoz kuchaytirgich.
Agar siz audioadapter urnatgan bulsangiz, tabiiyki, unga ovoz kuchaytirgichli kolonkalarini ulash kerak. Ovoz kolonkalarini ikki xil turi mavjud: passiv va faol (aktiv). Ularning asosiy farki shundaki, passiv kolonkalarda kuchaytirgich bulmaydi va audioadapterning chikish kuchlanishi kolonkalar ovoz kuchaytirgichiga modifikastiyasiz keladi. Standart xolatda ishlash uchun bunday kolonkalar yaraydi.
Ayni xolatda ovozni sozlash uchun yoki audioadapterda to`g`ridan-to`g`ri urnatish yoki dasturiy vosita yordamidan foydalaniladi.
Faol kolonkalarda audioadapterdan keluvchi signal ichki uz kuchaytirgichi yordamida kuchaytiriladi. Bunday kuchaytirgich batareya komplekti yoki tarmok oziklanish bloki kurinishida bulgan aloxida oziklanish manbaini talab kiladi. Passiv kolonkalar uchun ovoz kuchaytirgichning kuvvati audioadapterning kuchaytirgich kuvvati bilan belgilanadi.
Audioadapterda ovoz, musika yoki shovkin yozish uchun (MRS standarti talabi buyicha) mikrofonni ulash nazarda tutilgan.
Windows Movie Maker standart dasturidan foydalanish.
Ushbu dastur Windows operastion tizimining standart dasturi hisoblanib multimedia dasturlari sarasiga kiradi va video hamda audio ma’lumotlarni qayta ishlashga mo`ljallangan. Ushbu dasturni ishga tushirish uchun bosh menyuga (Pusk) kiramiz va barcha dasturlar (Vse programmы) bo`limidan Windows Movie Maker dasturi yorlig`ini sichqonchani chap tugmachasi yordamida ishga tushiramiz. Quyidagi rasmga qarang.

Dastur ishga tushgandan keyin uning ko`rinishi quyidagicha bo`ladi. Boshqa dasturlardagi kabi ushbu dasturning ham eng yuqori qismida sarlovha satri joylashgan. Uning pastki qismida esa asosiy menyular satri joylashgan. Menyular satrining pastida esa uskunalar paneli joylashgan. Uskunalar panelining pastki o`ng tomonida audio va video filmlar bilan ishlash operastiyalari joylashgan. Uning o`ng qismida esa ochilgan ma’lumotlarni ro`yxati joylashgan. O`ng tomonda esa video ma’lumotlarni ko`rsatish ekrani joylashgan. Bularning eng pastki qismida esa asosiy ishchi va qurollar sohasi o`rin egallagan.

Dasturdan foydalanib ovoz yozish.

Windows Movie Maker dasturida mikrafon orqali ovoz yozish uchun dasturning yuqorida tanishtirib o`tilgan asosiy ishchi va qurollar sohasida joylashgan yozish (zapis) uskunasini sichqonchani chap tugmachasi yordamida bir marta chertamiz. Natijada dastur oynasining ko`rinishi quyidagi holatga keladi.

Ushbu oynaning yuqori chap qismida joylashgan “Zapustit” tugmachasi bosiladi. Natijada yozish jarayoni boshlanadi. Agar biz ovozning past balandligini o`zgartirmoqchi bo`lsak “Mikrafon” bo`limidan skrolni tepaga yoki pastga tushirishimiz mumkin. Jarayonni to`xtatish uchun esa “Ostonavit” tugmachasini bosish kerak. Shunda yozilgan faylni nom bilan saqlab qo`yish uchun muloqot oynasi paydo bo`ladi.

Yuqoridagi oynadan faylni nomini va tipini belgilaymi. Bundan tashqari faylni saqlab qo`yish uchun joyni ham belgilashimiz mumkin. Kerakli o`zgartirishlarni amalga oshirib bo`lganimizdan so`ng “Сохранить” tugmachasini bosamiz. Shuning bilan fayl saqlanadi. Faylni taxrirlash uchun dasturning ishchi soxasiga o`tamiz.

Ushbu dasturning imkoniyatlaridan biri ham ovozli fayllarni kirkib olish olib tashlash va ovoz tempini o`zgartira olish imkoniyatidir. Fayl ustida kerakli o`zgartirishlarni amalga oshirganimizdan so`ng uni saqlab qo`yamiz.
Ovozli informastiyalarni qayta ishlash uchun Windows Movie Maker dasturidan tashqari ancha mukammal va profesionallashgan dasturlar ham mavjud. Bularga misol qilib Sound Forge dasturini keltirib o`tishimiz mumkin. Bu dasturni aloxida kompyuterga o`rnatiluvchi diski orqali o`rnatiladi. Biz xozir dasturni o`rnatish to`g`risida ortiqcha to`xtalib o`tirmaymiz. To`g`ridan to`g`ri dasturda ishlash jarayonlari to`g`risida qisqacha to`xtalib o`tamiz.

Ushbu oynada tinglanayotgan ovoz faylini ko`rinishi aks etgan.

Vaqt oynasining ko`rinishi.