|
4.2. Yagona xarajatlar stavkasi uslubi
Bu uslub sodda va shuning uchun texnik-iqtisodiy hisoblarda keng foydalaniladi. U kalkulyatsion (hisobiy) o‘lchovlarning o‘ziga xos tizimi va yagona xarajatlar stavkasini qo‘llashga aoslanadi. Yagona xarajatlar stavkasi – bu kalkulyatsion o‘lchov birligiga to‘g‘ri keladigan bog‘liq xarajatlar miqdoridir.
Yagona xarajatlar stavkasi uslubida hisoblarni qisqartirish uchun bog‘liq xarajatlarning o‘zgarishi bog‘lanadigan kalkulyatsion o‘lchovlarning soni cheklanadi. Mavjud va yangidan loyihalanayotgan liniyalarda tashish tannarxini hisoblashda kalkulyatsion o‘lchovlar tizimi turlicha bo‘ladi, shuningdek u tashish turlari, tortuv turlari va tahlil turlari (joriy va istiqbolli) bo‘yicha ham farqlanadi. Yagona xarajatlar stavkasi uslubi bilan tannarxni hisoblash tartibi quyidagicha.
1. O‘lchovlar ro‘yxati aniqlanadi, ularning o‘zgarishi bilan bog‘liq xarajatlarning o‘zgarishi muvofiqlashtiriladi.
2. Nomenklatura moddalari bo‘yicha (ba’zi holatlarda xarajat elementlari bo‘yicha) tegishli o‘lchovlar bilan bog‘langan o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha bog‘liq xarajatlar guruhlanadi va qo‘shiladi.
3. Kalkulyatsion o‘lchovlarga kiritilgan o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha bog‘liq xarajatlarni tegishli o‘lchov miqdoriga bo‘lish orqali har bir kalkulyatsion o‘lchov bo‘yicha yagona xarajat stavkasi aniqlanadi.
4. Formulalar bo‘yicha 1000 ekspluatatsion tonna-kilometr yoki 1000 yo‘lovchi-kilometrga teng deb qabul qilingan ish hajmi uchun tashishning aniq sharoitlarida kalkulyatsion o‘lchovlarning xarajati hisoblanadi.
5. O‘lchovlarning berilgan xarajatlarini o‘rtacha temir yo‘l bo‘yicha tegishli xarajat stavkalariga ko‘paytirib, 1000 tonna-kilometr yoki 1000 yo‘lovchi-kilometrga to‘g‘ri keluvchi ish hajmiga bog‘liq xarajatlar aniqlanadi.
6. Bog‘liq xarajatlarga shartli-doimiy xarajatlar qo‘shiladi. Bu xarajatlar vazifaning turiga bog‘liq holda bog‘liq xarajatlardan foiz hisobida yoki tashish birligi uchun belgilab qo‘yilgan kattalik, yoki ma’lum bir o‘lchov xarajati (masalan, poyezd ishi birligiga to‘g‘ri keladigan lokomotivlarning poyezd boshida va yakka holda yo‘l yurgandagi lokomotiv-kilometri) bo‘yicha hisoblanadi.
7. Xarajatlarni qo‘shish orqali ( 1000 tonna-kilometr yoki na 1000 yo‘lovchi-kilometr uchun) xarajatlarning to‘liq miqdori aniqlanadi, so‘ngra esa 10 ekspluatatsion tonna-kilometr yoki 10 yo‘lovchi-kilometr tashish tannarxi hisoblanadi.
Bog‘liq xarajatlar bog‘lanadigan kalkulyatsion o‘lchovlarning jamlanmasi o‘lchovlar tizimi deb aytiladi.
Ekspluatatsiya qilinadigan temir yo‘llarda yuk va yo‘lovchi tashish tannarxini aniqlashda bu tizimga 10 ta o‘lchov kiradi, ammo aniq texnik-iqtisodiy masalalarni yechishda kalkulyatsion o‘lchovlarning soni ko‘p yoki kam bo‘lishi mumkin.
Kalkulyatsion o‘lchovlar tizimi texnologik jarayonning barcha elementlarini aks ettiradi:
– harakat va tortuv turlari bo‘yicha vagon, lokomotiv, poyezdlarning bosib o‘tadigan masofasi;
– ishni bajarishga sarflangan vaqt, harakatlanuvchi tarkibning turib qolishi;
– lokomotivlar, poyezdlarga xizmat ko‘rsatishda brigadaning ishi;
– yuklarni qabul qilish va jo‘natish, yuk vagonlarini tashishga tayyorlash;
– vokzal va poyezdlarda yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatish.
Kalkulyatsion o‘lchovlarni tanlash va ular bilan aloqani belgilash katta ahamiyatga ega, bunga hisob natijalarini aniqligi va ishonchliligi bog‘liq bo‘ladi. Biroq bu murakkab va ko‘p mehnatni talab etadigan ish, chunki temir yo‘l transportida ishlab chiqarish jarayoni ko‘p rejali va turli xil hisoblanadi va shuning uchun xarajatlarni o‘lchovlar bilan aloqasining ko‘p variantli xarakteri mavjud.
Yuk tashish tannarxini hisoblash jarayonida quyidagi o‘lchovlardan foydalaniladi:
(4.4)
bunda – “vagon-kilometr” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajalar;
– “vagon-soat” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar, “vagon-soat” o‘z ichiga quyidagi o‘lchovlarni kiritadi: “TXP vagon-soati”, “texnik stansiyalarda turib qolish vaqti”, “vagonlarni uchastkadan o‘tish vagon-soati”;
– “umumiy bosib o‘tilgan lokomotiv-kilometr” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;
– “lokomotiv-soat” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;
– “poyezd (konduktor) brigadalarining brigada-soati” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;
– “lokomotiv brigadalarining brigada-soati” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;
– “vagon va lokomotivlarning tonna kilometr bruttosi” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;
– “manyovr ishining lokomotiv-soati” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;
– “poyezdlarni tortish uchun shartli yoqilg‘i (elektr energiya) xarajati” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;
– “yuk jo‘natmalari soni” o‘lchoviga kiritilgan bog‘liq xarajatlar;
– shartli-doimiy xarajatlar [8].
Yagona xarajatlar stavkasi uslubining mohiyati shundaki, aniq sharoitlarda kalkulyatsion o‘lchov birligiga to‘g‘ri keladigan solishtirma xarajatlar (yagona xarajatlar stavkasi) o‘zgarmasdan qoladi, xarajatlar esa kalkulyatsion o‘lchovlarning o‘zgarishi natijasida o‘zgaradi deb taxmin qilinadi. Hozirgi vaqtda yoqilg‘i, elektr energiya, texnik vositalar narxining o‘zgarishi va ish haqi darajasining o‘sishi natijasida yagona xarajatlar stavkasini o‘z vaqtida (taxminan kvartalda bir marta) indeksatsiya qilish lozim. Uslubning aniqliligini oshirish uchun yagona xarajatlar stavkasi lokomotivlar seriyasi, vagon turi, yo‘lning ustki tuzilishi turiga bog‘liq holda korrektirovka qilinishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
