Tasdiqlayman” Yangiqo’rg’on tumani 1-son kasb-hunar maktabi direktori N. U. Mirzakarimov “

Mavzuga doir nazariy savol va amaliy topshiriqlar
1.Jismlarning massa markazi joylashgan nuqta yoʼnalishida kuch taʼsir ettirilsa nima kuzatiladi?
2.Aylanish oʼqiga esa boʼlmagan jismlarga taʼsir etaotgan kuchlarning vyktor yigʼindisi nolga teng boʼlsa,nima kuzatiladi?
3.Muvozanat turlariga turmush va texnikadan misollar keltiring.
4.Shaklga ega boʼlmagan jismlarni massa markazini topishga harakat qilib koʼring.

18- mavzu. MOMENTLAR QOIDASIGA ASOSLANIB ISHLAYDIGAN MEXANIZMLAR
Reja:
1.Richag.
2.Bloklar.
3.Polispat.
6-sinfda Siz oddiy mexanizmlardan richag, qo‘zg‘aluvchan va qo‘zg‘almas bloklar, chig‘iriq va lebyodka bilan tanishgansiz. Ularning ishlashiga e’tibor berilsa, barchasida aylanish o‘qlari mavjud bo‘ladi.Bunday jismlarning muvozanatda bo‘lishi uchun ularga ta’sir etayotgan kuchlarning vektor yig‘indisi nolga teng bo‘lishi yetarli emasligi ham aytilgan edi. Bunda kuch qo‘yilgan nuqtaning, aylanish o‘qidan qanday uzoqlikda bo‘lishiga ham bog‘liq bo‘ladi.

Kuch qo‘yilgan nuqtadan, aylanish o‘qigacha bo‘lgan eng qisqa masofaga kuch yelkasi deb ataladi. Bunda, kuch va yelka har doim o‘zaro perpendikulyar bo‘ladi.
Kuch momenti birligi [M] = 1 N · m.4.6-rasm.Jism kuch momenti ta’sirida aylanish o‘qi atrofi da buriladi. Bunda jismga ta’sir etayotgan kuch momenti, juft kuch ta’siriga o‘xshash bo‘ladi. Juft kuch deyilganda, yo‘nalishi qarama-qarshi, kattaliklari teng, lekin bir o‘qda yotmaydigan kuchlar tushuniladi.Bunga misol tariqasida avtomobil rulining burilishini keltirish mumkin (4.6-rasm).
Aylanish o‘qi rulning o‘rtasida bo‘lib, unga juft F1 kuchlar ta’sir etadi.
Agar aylanish o‘qiga ega bo‘lgan jismga bir nechta kuchlar ta’sir etayotgan bo‘lsa, bu kuchlarning momentlarini o‘zaro qo‘shish orqali natijaviy moment topiladi. Bunda jismni soat strelkasi yo‘nalishida aylantiruvchi kuch momentlarini musbat ishorada, soat strelkasi yo‘nalishiga qarama-qarshi yo‘nalishda aylantiruvchi kuch momentlarini manfi y ishorada olinadi.
Bu qoida Arximed tomonidan topilgan bo‘lib, momentlar qoidasi deb yuritiladi. Momentlar qoidasiga asoslanib ishlaydigan oddiy mexanizmlarga richag, ko‘chmas va ko‘char bloklar, chig‘iriq, vint (domkrat)larning ishlash tamoyili momentlar qoidasiga asoslangandir.Richag. Amaliyotda richagning uch turi ishlatiladi (4.8-rasm).
Ikki yelkali richagda (4.8-а rasm) tayanch richagning kuchlar qo‘yilgan nuqtalari oralig‘ida bo‘ladi.
Bir yelkali richagda (4.8-b rasm) tayanch richagning bir uchiga joylashtirilgan bo‘lib, yukni richagning ikkinchi uchiga qo‘yiladi. Tutib turuvchi kuchni tayanch va yuk qo‘yilgan nuqtalar oralig‘iga jo‘ylasht iriladi. Ularda kuchlar antiparallel yo‘nalgan bo‘ladi. Inson qo‘li, yong‘oq chaqadigan qisqich ularga misol bo‘la oladi (4.9-rasm).Richagning uchinchi turida (4.8 d-rasm) tayanch richagning bir uchiga joylashtirilgan bo‘lib, yukni tayanch va tutib turuvchi kuch qo‘yilgan nuqtalar oralig‘iga qo‘yiladi. Ularda ham kuchlar antiparallel yo‘nalgan bo‘ladi. Zambilg‘altak, otashkurak ularga misol bo‘la oladi (4.10-rasm).Bloklar. Turmush va texnikada bloklardan foydalan ishda ko‘char va ko‘chmas bloklar majmuasidan foydalaniladi. Majmuada bloklar o‘zaro ulanib, darajali polispast hosil qilinadi.