Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo’yicha Direktor o`rinbosari

Tayanch so'z va iboralar: sodda so’z, qo’shma soz, juft soz, takror so’z, chiziqcha bilan yozish, ajratib yozish, qo'shib yozish, so'z birikmasi, izohli birikma, sifat, fe'l, ko'makchi, yuklama, son, olmosh, ot, yo’akchi fe'l, ko'makchi fe'l, qaratuvchili birikma, qisqartmalar, qo'shimoha, taqlid so'zlar.
Ikki yoki undan ortiq mustaqil ma'no bildiruvchi o'zak, morfemalardan iborat so'zlar qo'shma so'z deyiladi. Qo'shma so'zlar so'z yasalishining kompozitsion usuluga kiradi. Qo'shma so'z birdan ortiq mustaqil ma'noli morfemadan tashkil topgan bir so’zdir. U shu xususiyati bilan sodda so’z va so’z birikmasidan farq qiladi.
Qoshma so'zning sodda so'zdan farqi shundaki, sodda so'zda mustaqil ma'noli morfema bitta, qo'shma so'zda esa birdan orliq bo'ladi. Misol uchun bir necha so'zlarni olib ko'raylik. ‘Erksevar’ so’zi ikkila mustaqil so'zdan tuzilgan. Biri erk, ikkinchisi sevar, belbog', tomorqa, boshpana, asalari, tuyaqush, oybolta, ertapishar, osmono’por kabi so'zlar tarkibida ikkita mustaqil so'z asosi mavjud.

Sodda so'zlarda esa o'zak bitta bo'ladi. Lekin va’zi qo'shma so’zlar o'z xususiyatini yo'qotib soda so'z o'rinini oladi. Masalan: kechqurun qadimda kech va qurun degan mustaqil sozlardan iborat edi. Ijtimoiy taraqqiyot natijasida qurun so'zining asosiy ma'nosi yoqoldi va u faqat sodda so’z tarkida qoldi. Yomg'ir so'zi yog’ va amir so'zidan yasalgan bo'lib qo'shma so'z sanalar edi, lekin hozir uning tarkida tovush o'zgarishi yuz bergani uchun soda so'zga aylanib qolgan. Zararkunanda, dardisar, astoydil santimo’r, odamshinavanda, aeroport kabi so'zlar ham o'zlashgan bo'lib ular aslida ikkita so'zdan iborat bo'lsa-da, o'zbek tiliga o'tgach, soda so'zga aylangan.

Qo'shma so'zning so’z birikmasidan farqi shundaki, qo'shma so’zning qismlari morfema, so’z birikmasining qismlari esa mustaqil so’z bo'ladi. Shu savabli qo'shma so'zlarning qismlari yaxlitligicha yangi mustaqil ma'noni bildiradi. Masalan: tuya va qush, oy va bolta so'zlari mustaqil ma'no bildiradi, ularni o'zaro biriktirsak, tuyaqush, oybolta kabi yangi so'z yasaydi. So'z birikmasida esa so'zlar o'z mustaqil ma'nosini saqlaydi va ular o'rtasida sintaktik aloqa bo'ladi. Masalan: qora sumka, kumush qoshiq, oltin yaroq, oltin qala, atlas ko'ylakli qiz, hesh qavatli kabi.

Qoshma so’z tarkibida birdan ortiq morfema bo'lishi shart. Mustaqil ma'noli so'z bilan yordaMchi so'zning birikishidan hosil bo'lgan qo'shma fe'llar qo'shma so'z bo’la olmaydi. Masalan: o'qib bermoq, yoza boshlamoq, uxlab qolmoq kabi. Chunki, ularning birinchisi mustaqil ma'nosini saqlayapti, ikkinchisi esa unga qo’shimcha ma'no bermoqda. Mana qo'shma so'zlar haqida ma'lumotga ega bo'ldik. Endi ularning imlosi haqida to'xtalamiz. Qo'shma so'zlar qo'shib yozilishi, ajratib yozilishi va chiziqcha bilan yozilishi mumkin.