Tasdiqlayman“ Urganch davlat universiteti

Mavzu yuzasidan topshiriqlar:  

1. Sohaga oid umumiy atamalarning boyib boorish usullarini ko‘rsating

2. Sohaga oid xususiy atamalarning yasalish usullarini aniqlang.

3-AMALIY MASHG‘ULOT

O‘ZBEK TILINING ASOSIY IMLO QOIDALARI. O‘ZBEK ADABIY TILI UNLI VA UNDOSH HARFLARI IMLOSI: KASBIY SOHAGA DOIR MATNLAR TANLANIB, UNLI VA UNDOSH HARFLARNING TO‘G‘RI YOZILISHI USTIDA AMALLAR BAJARISH. O‘ ZBEK TILINING SPETSIFIK NUTQ TOVUSHLARI. O‘ ZBEK TILIDA FONETIK TOVUSH O‘ZGARISHLARI.

1.Nutq tovushlarining kombinator o’zgarishlari: 1) Assimilyatsiya; 2) dissimilyatsiya; 3) metateza.

2. Nutq tovushlarining pozitsion o’zgarishlari: 1) Reduktsiya; 2) eliziya; 3) apakona; 4) proteza; 5) epenteza; 6) epiteza.

Assimilyatsiya 2 xil bo’ladi: 1) to’liq assimilyatsiya; 2) to’liqsiz assimilyatsiya. So’z tarkibidagi bir tovushning ikkinchi bir tovushni aynan o’zi kabi tovushga aylantirishi to’liq assimilyatsiyadir: chiq+gach=chiqqach, et+di=etti (yozilishi: etdi), ish+ni=ishshi (yozilishi: ishni), biz+ni=bizzi (yozilishi: bizni). So’z tarkibidagi bir tovushning ikkinchi bir tovushni qisman o’ziga o’xshatib olishi to’liqsiz assimilyatsiya bo’ladi: shosh+di=shoshti, bosh+da=boshta, oqshom-ohshom (yozilishi: shoshdi, boshda, oqshom). Assimilyatsiya yana progressiv va regressiv bo’ladi. Progressiv assimilyatsiyada oldingi tovush o’zidan keyingi tovushni o’ziga o’xshatib oladi: terak+ga=terakka, ariq+ga=ariqqa, qish+da=qishta (yozilishi: qishda). Regressiv assimilyatsiyada keyingi tovush o’zidan oldingi tovushni o’ziga o’xshatadi: nonvoyqnovvoy, shanba-shamba (yozilishi: shanba) bir+ta=bitta. Dissimilyatsiya (noo’xshashlik) hodisasi assimilyatsiyaning teskarisidir. Bu hodisaga ko’ra ikki aynan yoki qisman o’xshash tovushdan biri o’zgarib, noo’xshash tovushga aylanib qoladi. Masalan, zarur>zaril, koridor>kalidor, nodon>lodon, bebosh>bevosh kabi. So’z tarkibidagi ayrim tovushlarning talaffuzda o’rin almashuviga metateza deyiladi, masalan, daryo (daryo) – dayro, ahvol-avhol (hv>vh) tuproq-turpoq (pr>rp), yomg’ir-yog’mir (mg’>g’m). Tovushlarning so’zdagi o’rni bilan bog’liq holda yuz beradigan o’zgarishi pozitsion o’zgarish deyiladi. Tovushlarning so’z tarkibidagi o’rni uning pozitsiyasini tashkil qiladi. Tovushning so’zdagi o’rni, mavqei turlicha bo’ladi, u so’zning boshida, oxirida, urg’uli yoki urg’usiz bo’g’inda kelishi mumkin. SHularga ko’ra tovushlar turlicha o’zgaradi. Masalan, b, d undoshi so’z oxirida kelib, jarangsiz talaffuz qilinadi: maktab-maktap, kitob-kitop, ozod-ozot, avlod-avlot avlod avlot (yozilishi: maktab, kitob, ozod, avlod). Ruscha-baynalminal so’zlarning urg’usiz bo’g’inida o tovushi a yoki i tarzida aytiladi: oktyabr’, noyabr’, direktor, rektor so’zlari aktyabr’, nayabr’, direktir, rektir kabi talaffuz qilinadi va h.k. Tovushlarning pozitsion o’zgarishlariga asosan, quyidagi hodisalar kiradi: reduktsiya, eliziya, apakopa, proteza, epenteza, epiteza va boshqalar. Reduktsiya hodisasiga ko’ra, ayrim so’zlardagi i, u unlilari kuchsizlanib, qisqa talaffuz qilinadi. Masalan, bil, bir, til, tun, kun kabi bir bo’g’inli so’zlarda kishi, bilan, bilak, tirak, burun kabi ko’p bo’g’inli so’zlarning birinchi bo’g’inlarida i, u unlilari kuchsizlanib, qisqa aytiladi. Eliziyaga ko’ra so’z tarkibidagi tovush tushib qoladi: sing+lim=singlim, burun+i=burni, bora+olmadi=borolmadi, kelar+ekan=kelarkan kabi. So’z oxirida unli yoki undosh tovushning tushib qolishi apakona hodisasiga olib keladi. Masalan: do’st-do’s, Toshkent-Toshkan, farzand-farzan, gazeta-gazet (yozilishi: do’st, Toshkent, farzand, gazeta). Protezada so’z boshida bitta unli orttiriladi. Masalan: stol-ustol, stul-ustul, shkaf-ishkop. Epenteza hodisasiga binoan so’z boshida, o’rtasida, oxirida ikki undosh qator kelganda, ular orasida i, ba’zan u va a unlisi orttiriladi: fikr-fikir, hukm-hukum, dokladdakalat, traktor-tiraktir. Epitezaga ko’ra so’z oxirida kelgan ikki undoshdan so’ng a unlisi orttiriladi: kiosk-kioska, otpusk-otpuska, tank-tanka.