“tasdiqlayman” Tabiiy fanlar fakulteti dekani

1.2. Tabiiy tolalarning kimyoviy tarkibi, ishlatilishi. 

Tabiiy  tolalarning  kimyoviy  tarkibi  bir  muncha  murakkab  tuzilishga  ega 

bo’lib,  tola  molekulasining  barcha  xossalarini  belgilab  beradi.  Tolalar  tarkibida 

amfoter xossaga ega bo’lgan kompanentlar ko’plab uchrab turadi. Masalan, tabiiy 

tolalardan  tabiiy  ipakni  oladigan  bo’lsak,  yo’qorida  aytilganidek  tabiiy  ipak 

tarkibiga ko’ra  seritsin (ipak yelimi) bilan qoplangan va yelimlangan ikki toladan 

iborat.  Bu  tolada  70—75%  fibroin  (oqsil  modda),  20—25%  seritsin,  2—3%  turli 

---

18 

 

mineral moddalar, 1 — 1,5% mum va yog’lar bo’ladi. Tola tarkibidagi oqsilsimon 

moddaning  bo’lishi,  oqsil  tarkibida  esa  aminokislotalarning  borligi  amfoterlik 

xossani  keltirib  chiqaradi.  Amfoterlik  tarkibiga  ko’ra  ham  amino  guruh  ham  

karboksil guruh saqlovchi aminokislotalrdan xosil bo’ladi.  Tabiiy tolalardan yana 

biri  jun  hisoblanib,  tarkibiga  ko’ra  jun  keratindan  tashkil  topgan.  Junning 

kimyoviy,  fizik-kimyoviy  va  fizik  mexanik  xususiyatlari  uning  kelib  chiqishi, 

saqlsh  sharoiti,  birlamchi  qayta  ishlov  kabilarga  bog’liq.  Uning  reaksiyaga 

kirishish  qobilyati  birlamchi  strukturaga,  reaksiyaning  sodir  bo’lish  tezligi, 

reaksiyaning  borish  darajasi  uning  gistologik  xususiyatlariga  bog’liq.  Kimyoviy 

tuzilishiga  ko’ra  keratinda  yon  guruhlar  to’plami  juda  ko’p.  Keratin  polipeptid 

sifatida  gidrolitik  destruksiyaga  chidamli.  Keratinda  yuqori  darajada  reaksiyaga 

kirishish qobilyatiga ega bo’lgan yon guruhlar: -NH

2

, -COOH, -OH, -SH, -S-S, va 

boshqa  guruhlar  bor.    Oxirida  –NH

2

  va  -COOH  laning  borligi  uchun  keratin 

ko’plab  reaksiyalarga  jumladan,  nuklofil  o’rin  olish,  oksidlanish,  qaytarilish, 

alkillash,  asillash  va  boshqa  reaksiyalarga  kirishadi.  Keratinning  gidrolitik 

destrukturasi yani gidrolizlanishi  peptid bog’i hisobiga ishqor, kislota, fermentlar 

ta’sirida  amalga  oshiriladi.  Junning  izoelektrik  nuqtasi  3,4  ga  teng  bo’lib,  bu 

qiymat korbonildagi vodorod atomining oson ajralishiga bog’liq. Keratin tarkibida 

oltingurguyning  bo’lishi  metianin  va  sistinning  borligiga  bog’liq.  Bu  kislota 

o’rnida disulfit bog’ini saqlaydi. Shuning uchun u to’rsimon tuzilishga ega bo’ladi. 

Bunda  oltingurgugutlar  o’zaro  va  peptid  bog’i  bilan  ham  birikadi.  Keratin  o’zida 

sisten saqlovchi kamdan kam oqsildir. Ikkita sisten birga bo’lib S-S bog’ini hosil 

qiladi.  Shuning  uchun  keratin  suvda  va  boshqa  erituvchilarda  erimaslik 

xususiyatini  taminlab  oladi. Kislota  va  asos  guruhlaning  mavjudligi  lekin  ulaning 

ionlanish darajasi xar-xilligi tufayli jun barcha oqsillar kabi amfoterlik xossaga ega 

bo’ladi.  Ionlanish  darajasi  pH  ko’rsatkichga  va  molekulalararo  –COO    bog’ga 

bog’liq  holda  o’zgaradi.  Neytral,  kuchsiz  kislotali  va  kuchsiz  ishqoriy  muhitda 

keratin bipolyar svitterion ko’rinishida bo’ladi. 

Kuchli ishqoriy va kislotali sharoitlarda –COO bog’lar uziladi. 

---

19 

 

COOH +

H

3

N

+

-

COO

-

H

3

N

+

-

COO

-

+ H

2

N

-

H

+

OH

-