Tasdiqlayman” O’quv va tarbiyaviy ishlar bo’yicha Direqtor o’rinbosari dots. D. Quvvatov

1. Qishloq xo’jalik korxonalarida xo’jalik yuritish tizimi.
Xo’jalik yuritish tizimining tushunchasi va mazmuni bozor iqtisodiyoti qonun-qoidalari uziga xos va mos qishloq xo’jalik ishlab chiqarish tizimini yaratadi. Bu tizim bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish munosabatlari xaraqterniy uzida ifoda etadi.
Qishloq xo’jaligini yuritish tizimi qishloq xo’jaligidagi ishlab chiqarish munosabatlaridan tashkil topgan bulib, bu munosa- batlar yerga va boshqa ishlab chiqarish vositalariga bulgan mulkchi- liq shaklini, shaxe, jamoalar va davlat urtasidagi iqtisodiy munosabatlarni, ishlab chiqarilgan maxsulotlarni taqsimlash, ayir- boshlash va ularni uzlashtirish xaraqteri xamda ishlab chiqarish korxonalarining tashkil iy xo’jalik shaqllarini ifodalaydi.
Qishloq xo’jaligini yuritish tizimi bozor tizimining iqtisodiy qonunlarini chuqur bilish, ularning qishloq xo’jaligida amal qilishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish zaminida ri- vojlana boradi.
Yangi xo’jalik yuritish tizimini joriy etishda uning quyidagi ustunliq tomonlariga e’tiborni qaratish lozim:
Ishlab chiqarish vositalarining xususiy mulk shakliga ayla- nishiga;
Mulkchiliqning qup uqladli shakliga (xususiy, jamoalar va davlat mulki);
Ishlab chiqarishning mukammal texnika va yuqsaq texnolo- giyaga asoslanishiga;
Malaqali mexnatni cheqlangan resursga aylanishiga va mexnat turlari tanlanishiga;
Xalq iste’molini qondiruvchi soxa, qishloq xo’jalik tar- moyutarining ustuvor rivojlanishiga;
Mayda biznes va tadbirqorliqning gurqirab, tez sur’atlar bilan rivojlanishiga;
Daromadlar ishlab chiqarishning uzida taqsimlanib, yuqori darajada ish xaqi berilishini uziga xos xususiyatlariga;
Ishlab chiqarish va samaradorliq qursatqichlarini yanada yuqori pogonaga qutarilishiga xamda ommaviy faravonliq yuqsali- shiga;
Milliy boyliq tarqibida axoli mol-mulki xissasining or- tib borishiga;
Yangi qishloq xo’jalik yuritish tizimining bu xususiyatlari va afzalliqlari uning boshqa sotsialistiq, qapitalistiq singari qishloq xo’jalik yuritish tizimlaridan tubdan farq qilishini qursatadi.
Axolining (moddiy faravonligini qutarish va bozorni qishloq xo’jalik maxsulotlari bilan tuldirishni qesqin yaxshilash uchun qishloq xo’jaligining barcha tarmoqlarini ilmiy jixatdan asoslangan xo’jalik yuritish tizimiga o’tkazish shu qunning dolzarb muammolaridan xisoblanadi.
Xo’jalik yuritish tizimi deb, jamiyatni talab darajasidagi arzon, sifatli va raqobatbardosh qishloq xo’jalik maxsulotlari bilan ta’minlash maqsadida, aniq yunaltirilgan va ishlab chiqarishni olib borishda qullaniladigan bir-biri bilan bogliq va bir-birini tuldiradigan tashkil iy, iqtisodiy, ijtimoiy, texnologiq va texnikaviy tadbiriy choralar majmuiga aytiladi.
Tizim - deganda bir necha qismdan iborat bulgan va bir joyga tuplangan tuzilma yoqi tadbirlar yigindisi tushuniladi.
Xo’jalik yuritish tizimi qayerda, qaysi darajada qullanilishiga qarab quyidagicha turqumlanadi: mintaqaviy tizim- mamlaqat, xudud, viloyat, tuman va qor- xona darajasida;
Tarmoqlar darajasida - dexqonchiliq, chorvachiliq, xizmat ko’rsatish va yordamchi tarmoyuir bo’yicha;
Texnologiq omillar darajasida - mashinalar tizimi, ugit tizimi, ish xaqi tizimi, yem-xashaq tizimi va x-q. Korxonani tashkil etuvchi tarqibiy tamoyillar bo’yicha - ish­lab chiqarish, tashkil iy-tarqibiy, ijtimoiy va x-q. Xo’jalik yuritish tizimi qaysi darajada bulmasin, korxona- dan mintaqagacha bir xil, bir-biriga uxshovchi maqsad va vazifa- larga asoslanadi. Yangi tizimni joriy etishdan maqsad ishlab chiqarishni barqaror rivojlantirib, samaradorligini yuqsaltirish asosida bozorni qishloq xo’jalik maxsulotlariga tuldirib, cheqlanmagan miqdorda foyda olishdir.
Shuni ta’qidlash lozimqi, xo’jalik yuritishning barcha xolatlarida uni olib borishning maqsadga muvofiqligi, ya’ni iqtisodiy jixatdan foydali bulishi ta’minlanishi qeraq. Tizimni samarali yuritish uchun quyidagi asosiy vazifalarni baja- rish maqsadga muvofiqdir:
-shartnoma va buyurtma qursatqichlarini suzsiz bajarish;
-ixtisoslashtirishni chuqurlashtirish va maqsadga muvofiq xajm qursatqichlarga asoslanish;
-sanoat asoslarini, ilgor va tejamqor texnologiya va texni- qani joriy etish, qishloqqa sanoatni olib qirish;
-tizimni barqaror yuritish;
-tarmoqlar va bulinmalar urtasida mustaxqam va maqsadga muvofiq tashkil iy-iqtisodiy munosabatlar va aloqalarni urnatish;
-ishlab chiqarishning barcha imqoniyatlaridan (yer, ishlab chiqarish vositalari va mexnat resurslari, ya’ni resurs potensia- lidan) tuliq va samarali foydalanishni ta’minlash;
-yil davomida mex,nat resurslarini bir teqis va tuliq band qilish, mexnat mavsumiyligini bartaraf etish;
-qengaytirilgan taqroriy ishlab chiqarishni tashkil etish uchun yetarli darajada jamgarmaga ega bulish;
-sarflangan mablaglarning aylanish tezligini oshirish va yil davomida deyarli bir xil pul tushumini ta’minlash;
Aniq korxona bo’yicha xo’jalik yuritish tizimini ilmiy jixatdan asoslashda uning tashkil iy va ishlab chiqarish tarqibini samarali shaqllarini belgilab olish shart:
Korxonada shaqllangan tarmoqlarni sayu1ab qolgan xolda, ularning sifat qursatqichlarini o’zgartirish (ya’ni ishlab chiqarishga yangi, ilgor texnika va texnologiyani, maxsuldor mol zotlarini va eqinlarining yangi navini joriy etish natijasida maxsulotlar sifatini yaxshilashga erishish);
Tarmoqlarning miqdoriy va tarqibiy unsurlarini uzgartirib, ularning sifatini bir maromda saqlab qolish, ya’ni korxonada ishlab chiqarish yunalishini o’zgartirish asosida, asosiy va aylanma vositalar mutanosibligini, ish quchi tarqibini, eqin maydonlari mshdorini va x.q. O’zgartirish yuli bilan;
Korxonada tarmoqlar miqdori va sifatini nisbiy o’zgartirish yuli bilan, ya’ni korxonada ishlab chiqarish yunalishining xaraqteri va darajasini xamda qishloq xo’jalik maxsulotlari ishlab chiqarish tarqibini sezilarli darajada o’zgartirish yuli bilan samarali tashkil iy va ishlab chiqarish tarqibiga ega bulish mumqin.
Amaliyotda xar bir korxona uchun xo’jalik yuritish tizimi aloxida ishlab chiqiladi. Buning uchun ilmiy tadqiqot institutlari tavsiyalari, ma’lumotlari va ilgor xo’jaliklar tajribasidan qeng ravishda foydalaniladi. Miqdoriy qursatqichlarni xisoblash uchun qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini rejalashtirish meyorlari va mezon qursatqichlari qeng ishlatiladi.
Xo’jalik yuritishning umumiy uslubiy chizilmasi va qetma-qet bajarilishi quyidagicha amalga oshiriladi:
Bozor ishlab chiqarish sharoitida korxona faoliyatining taxlili va istiqbolda uni rivojlantirish qonsepsiyasi aniqlanadi;
Korxonaning ishlab chiqarish yunalishini belgilash; ichqi xo’jalik ixtisoslashishi, qonsentratsiyasi va ishlab chiqarish integratsiyasi rejalashtiriladi;
Dexqonchiliq, chorvachiliq va yem-xashaq ishlab chiqarish tizimlari aniqlanadi;
Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini mexanizatsiyalash, eleqtrlashtirish va avtomatlashtirish tizimi ishlab chiqiladi;
Qishloq xo’jalik maxsulotlarini xo’jalikning uz sanoat korxonalarida qayta ishlash, saqlash, xizmat qilish tizimi va yordamchi sanoat ishlab chiqarishi belgilab olinadi;
Mexnat muvozanatini tashkil etish va unga xaq tulash xamda mexnat muxofazasi rejalashtiriladi;
Tashkil iy ishlab chiqarish tarqiblari va ishlab chiqarishni boshqarish aniqlanadi; ijtimoiy taraqqiyot rejalashtiriladi; ax.olining shaxsiy tomorqa xo’jaligini rivojlantirish; tashqi muxitni muxofazasi; qapital qurilishlarga bulgan talab;
Xo’jalik yuritish tizimining iqtisodiy samaradorligi va x.q. Lar belgilab olinadi. Yuqorida qayd qilingan masalalarning muraqqabligini xisobga olib va ularning yechimi uzoq muddat talab qilishi sababli, bu muammolarni xal etishda iqtisodiy-matematiq usullardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Xo’jalik yuritish tizimi bo’yicha uni ishlab chiqish tajribasi shuni qursatadiqi, loyixalashtirishning birinchi davrida, tumanda xo’jaliklararo tashkil iy-texnologiq aloqalarni urnatish uchun tizimning maqsadga muvofiq loyixasi tuzilishi lozim, sungra xar bir fermer xo’jaligining ishlab chiqarish tarqibi muvo- fiqlashtiriladi. Bunday xaraqat korxona va fermer xo’jaliklar- ning istiqboldagi ijtimoiy tarqiblarini va ular uchun qeraqli qapital quyilmalar xajmini aniq belgilash imqonini beradi.
Tashkil iy tarqibi muraqqab bulgan, qishloq xo’jalik korxonalarida, xo’jalik yuritish tizimini asoslashni birlamchi ishlab chiqarish bulinmalari - oila (jamoa) pudrati, fermerlar va ijarachilar jamoalaridan boshlash qeraq.
Shu sababli iqtisodiy axborot tuplashda qup mivdorda mustaqil xisob-qitoblar paydo buladi va ular iqtisodiy-matematiq topshiriqlar tizimini tashkil etadi. Bularning yechimini topishda qetma-qet yechish usulidan foydalanish xo’jalik yuritish tizimini taraqqiyot rejalarini aniq tuzishga yordamlashadi.
Loyixalashtiriladigan xo’jalik yuritish tizimi ilgor fan- texnika taraqqiyotiga asoslangan bulib, uzida ilmiy-tadqiqot in- stitutlari va oliy uquv yurtlari olimlari ishlab chiqqan eng yangi tavsiyalar va ilgorlar tajribasini aqs ettirishi lozim.
Xo’jalik yuritish tizimini rejalashtiruvchi xay’at tuzilib, uni korxona raxbari boshqaradi. Tuzilgan loyixa korxona jamoasi yigilishida muxoqama etilib, tasdiqlanadi. Qishloq xo’jaligida yangi tizimni joriy etishda qatta e’tiborni dexqonchiliq va chorva- chiliqni yuritish tizimlariga qaratish talab etiladi.
2. Dehonchiliqda xo’jalik yuritish tizimi
Dexhonchiliq tarmogi oldidagi vazifalarni bajarish uchun uni barqaror rivojlantirish va samaradorligini ustirish, maxsulot sifatini doimo yaxshilab, raqobatbardosh qilib borish maqsadida, xo’jalik yuritishning taqomillashgan, ilmiy jixatdan asoslangan tizimini joriy qilishni taqozo etadi.
Dexqonchiliq tizimi deb, xar bir geqtar yerning tuproq unum- dorligini oshirib, quproq sifatli, arzon va raqobatga chidaydigan tovar maxsulotlari ishlab chiqarishga qaratilgan, uzaro bogliq va bir-birini tuldiradigan tashkil iy-iqtisodiy, texnikaviy va agrotexniq tadbirlar yigindisiga aytiladi.
Dexqonchiliq tizimining asosini dexqonchiliq texnologiyasi, ya’ni agrotexnikasi tashkil etadi. Bu tizim tuproq; unumdorligini saqdash va yaxshilash soxasidagi agrotexniq tadbirlarning yigindisidan iborat bulib, parvarish q;ilinayotgan eqinlar xususiyatiga muvofiq qelishi, ularning usishi va rivojlanishiga qumaqlashishi va pirovard natijada yuqori sifatli va arzon maxsulotlar yetishtirishni ta’minlashi qeraq. Xar bir tabiiy, iqtisodiy va xo’jalik sharoitlariga muvofiq qeladigan dexqonchiliq tizimi ishlab chiqaruvchi quchlar rivojlanishiga, ya’ni yangi texnika, ximiyaviy vositalar, eqinlarga ishlov berishning yangi texnologiyasi va ishlab chiqarishni tashkil etishning taqomil- lashuviga qarab doim uzgarib va taraqqiy etib boraveradi.