|
4. Ixtisoslashtirish va joylashtirish tugrisida tushuncha, tamoyillari va turqumlanishi
Ixtisoslashtirish va joylashtirish tugrisida tushuncha, tamoyillari va turqumlanishi iqtisodiy isloxotlar jarayonida, mulk munosabatlari tubdan uzgartirilib, xamma qayta tuzilmalar xususiy xaraqterga ega bulgan bir sharoitga qeltirilmay, mos ravishda ijtimoiy mexnat taqsimoti amalga oshirilmasa, ishlab chiqarishning iqtisodiy sa- maradorligi qutarilmaydi va qishloq xo’jaligi oldiga quyilgan ulqan vazifalar tuliq bajarilmaydi.
Qeng ma’noda ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish - bu ijtimoiy mexnat taqsimotidir. Ixtisoslashtirish deb, bozor talabini xisobga olgan xolda, mamlaqat xududlaridagi korxonalarning tabiiy - iqtisodiy sharo- itlaridan qelib chiqib ilmiy asoslarda, ma’lum turdagi tovar maxsulotlarini ishlab chiqaradigan qilib joylashtirilgan ijtimoiy mexnat taqsimotiga aytiladi.
Ixtisoslashtirish ijtimoiy mexnat taqsimotini sifat tomo- nini qursatadi, u yoqi bu xo’jalikda, tumanda, viloyatda qaysi turdagi maxsulot, xizmat yoqi tarmoq yetaqchi eqanligini qursatadi.
Ixtisoslashtirish mamlaqat xududida qaysi maxsulotni yetishtirish tabiiy - iqtisodiy va eqologiq jixatdan qulay eqanligini qursatib beradi. Shuning uchun xam ishlab chiqarishni joylashtirish bilan uni ixtisoslashtirish bir-birlari bilan uzviy boglangandir.
Ishlab chiqarishni joylashtirish - bu qishloq xo’jalik maxsulotlarini ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish maqsadida mamlaqat tumanlarining tabiiy - iqtisodiy va eqologiq omilla- rini xisobga olgan xolda, ularda u yoqi bu turdagi qishloq xo’jalik eqini yoqi chorva mollari turini xamda ularga qursatiladigan xiz- matni mos xolda joylashtirishdir. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini joylashtirish ijtimoiy mexnat taqsimotini miqdor tomondan qursatib, mamlaqat xududlarida joylashgan xar bir xo’jalik, tuman, viloyat, qaysi turdagi ^ishloq xo’jalik eqinlarini eqishini, chorva mollar turini saqlashni va ularga mos bulgan xiz- matni ko’rsatishini aniqlab beradi.
Ixtisoslashtirishni tugri yulga quyish ishlab chiqarish sama- radorligini oshirishning muxim shartidir. U bozor iqtisodiyoti- ning mexnat taqsimoti qonuni, mexnat unumdorligini usib bo- rishi, mexnat turlarining urin almashinuvi qabi umum iqtisodiy qonunlaridan qelib chiqadi. Ixtisoslashtirish mexnat unumdorligini, xo’jalikning rentabelligi va daromadini qesqin oshirishga xizmat qiladi.
Ixtisoslashtirish bozor uchun eng zarur iqtisodiy axamiyatga ega bulgan tovar maxsulotlarini yetishtirish va xizmat turlarini ko’rsatish uchun mexnat va moddiy resurslarning bir joyga tuplashni, yangi texnikadan qeng va samarali foydalanishga: yangi, ilgor texnologiya va mexnatni tashkil etishni ijara munosabatlari va oila pudrati usullarini joriy etishga qulay sharoit yaratib, yetishtiriladigan maxsulot miqdorini va xizmat turini anchagina qupaytirish imqonini beradi, mexnat unumdorligini oshiradi, xo’jaliklarniig ishlab chiqarish samaradorligini qutaradi.
Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini ixtisoslashtirish korxonalar oldida turgan asosiy vazifalarni tuliq bajarilishi ya’ni, ishlab chiqarishga ilgor, eqologiq toza agrotexnika, zooveterinariya, texnikaviy xizmat, organiq va mineral ugitlar xamda usimliqlarni va chorvani ximoya qilish vositalarini, fan yutuyugari, ilgorlar ish tajribasini joriy etib, ulardan unumli foydalanib, mexnat va mablaglarni qam sarflagan xolda qishloq xo’jaligiga yaroqli xar bir geqtar yer va shartli bosh mol xisobiga dexqonchiliq va chorvachiliq maxsulotlarini mumqin qadar tez va barqaror qupaytirishni ta’minlaydi.
Ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va joylashtirish bo’yicha ish olib borganda quyidagi tamoyillarga qat’iy amal qilish lozim:
-ixtisoslashtirish va joylashtirishda muntazamliq va barqarorliq;
-xo’jalik iqtisodini va ishlab chiqarish tuzilmalarini xisobga olgan xolda, tashkil iy mulk shaklini va ishlab chiqarish yunalishini tanlashga ilmiy yondoshish;
Korxonalarning bir-biri bilan ixtiyoriy xamqorliq va iqtisodiy mustaqilligini saqlash;
Korxonalar ishlab chiqarish faoliyatini boshqarishni tashkil qilishda, ijtimoiy mexnat taqsimotini amalga oshirishda va mexnat resurslaridan foydalanishda demoqratiq tamoyillarga amal qilish;
Ish bajaruvchilarning mexnat unumdorligini ustirganligi uchun moddiy manfaatdorligini ta’minlash.
Qishloq xo’jalik korxonalarida ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va joylashtirishga quyidagi omillar u3 ta’sirini utqazadi:
Bozor talabini xisobga olish;
Ishlab chiqarish resurslaridan unumli va tula foydalanish;
Ishlab chiqarishni iste’molchilarga yaqinlashtirish;
Xar bir iqtisodiy tumanni uzida ishlab chiqarilgan maxsulotlari xisobiga, uz talabini qondirish;
Respubliqa, viloyat va tumanlarda mexnat taqsimotini xisobga olish va mexnat bozorini tashkil etish.
Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini joylashtirishda quyidagi omillarga e’tibor berish lozim:
-yiriq sanoat marqazlari va shaxarlar talabini xisobga olish;
-qishloq xo’jalik maxsulotlari xaraqteriga, tez buzilish, ta- shish qiyinchiligi, transport xaraqati va xoqazolarga;
-maxsulot yetishtirish uchun sarflanadigan xom ashyo xaraqteriga - sut, qatiq, yog va boshqa maxsulotlar yetishtirish uchun oziqani chorva mollariga yaqinlashtirishga;
-transport vositalari xamda yullar xolatiga;
-maxsulotlarni qayta ishlash, saqlash va sotuvchi korxonalarni joylashishiga va rivojlanish darajasiga;
-mintaqa axolisi, uning mex.natta yaroqli qismi, mexnat mala- qasi, kasbi va bush ish urinlarining mavjudligiga.
Qishloq xo’jalik korxonalarini ixtisoslashtirish maxalliy sharoit talablarini xisobga olgan xolda amalga oshiriladi. Ixtisoslashtirish quyidagi shaqlda turqumlanadi: mintaqaviy; xo’jaliklar bo’yicha; xo’jalik ichida.
Mintaqalar bo’yicha ixtisoslashtirish deyilganda, qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini yiriq xududiy mintaqalar, viloyatlar bo’yicha mexnat taqsimoti tushuniladi. Masalan, paxtachiliq, tama- qichiliq, donchiliq, qoraqulchiliq va xoqazo. Bunday ixtisoslashish u yoqi bu mintaqa, qaysi turdagi maxsulot yetishtirishga moslashgan- ligini qursatadi va mintaqalarni bir-biri bilan taqqoslashda qatta rol uynaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
