Tasdiqlayman” О’quv ishlari prorektori

2.Нефт ва газнинг зичлигини аниқлаш
Neft – qo`ng`ir rangli, yonuvchan, moysimon suyuqlik bo`lib, kimyoviy tarkibiga asosan ikki elementdan tuzilgan murakkab birikmadir, bular uglerod va vodoroddir. Bu birikmani biz oddiygina uglerodlar deb ataymiz. Uning tarkibida С<sub>5</sub> – С<sub>36</sub> gacha bo`lgan turli uglevodorodlar hamda kislorod oltingugurt birikmalari, azot va boshqa aralashmalardan tashqil topgan bo`ladi.
Neft tarkibida uglerod 82 – 87% gacha va vodorod 11 – 14% gacha uchraydi. Neft tarkibida azot ayrim hollarda 40% gacha uchraydi. Neft og`ir uglevorodlardan tuzilgan bo`lsa, uning tarkibida benzin va moy fraktsiyalari kamroq bo`ladi.
Neft tarkibida parafin va smolalar ko`proq bo`lsa, uning tarkibida benzin va moy fraktsiyalari kamroq bo`ladi.
Neft tarkibida parafin va smolalar ko`proq bo`lsa qovushqoqligini oshiradi va harakatlanishini kamaytiradi. Bunday hollarda neftni qazib olish va jo`natish uchun maxsus usullardan foydalanishga to`g`ri keladi.
Neft tarkibida oltingugurt birikmalari mavjud bo`lsa, uni qazib olish va uzatishda bir qancha muammollar tug`diradi.
Zichlik deganda hajm birligidagi moddaning (neft, neft mahsulotlari, gaz) og`irligi tushuniladi.
Ρ = m/v; kg/m<sup>3</sup>
Bu yerda: m – modda og`irligi; v – uning hajmi.
Neft va neft mahsulotlarini tashish va saqlash tizimida ularning zichligi absolyut va nisbiy birikmalar bilan ifodalanadi. Nisbiy zichlik quyidagicha ifodalanadi.
Ρ₄²⁰ – bu 20⁰С dagi neft yoki uning mahsulotlarining zichligini 4⁰С dagi suvning zichligiga bo`lgan nisbati. Neft va uning mahsulotlarining 20<sup>0</sup>С dagi nisbiy zichligi 0.7 dan 1.07 gacha o`zgarishi mumkin.
Istalgan haroratdagi (t) absolyut zichlik ρ_t bilan belgilanadi va uni quyidagicha aniqlash mumkin:
Ρ_t = ρ₂₀ – ξ (t – 20)
Bu yerda ρ₂₀ – neft va uning mahsulotining 20⁰С dagi zichligi, bu laboratoriya sharoitida aniqlanadi kg/m³. ξ – harorat koeffitsienti, kg/(m^{3 0}С),
ξ = 1,825 – 0,001315* ρ₂₀.
Suyuqlik yoki gazlarning bir bo`lagining ikkinchi bo`lagiga nisbatan siljishida ko`rsatadigan qarshiligi uning qovushqoqligi (ichki ishqalanishi) deyiladi.
Ichki ishqalanish koeffitsienti μ yoki dinamik qovushqoqlik koeffitsienti bilan harakterlanadi. Dinamik qovushqoqlik koeffitsienti suyuqlik yoki gazning tarkibi va haroratiga bog`liq. SI tizimida dinamik qovushqoqlik birligi Paskal – sekundda ifodalanadi. Kinematik qovushqoqlik – dinamik qovushqoqlikning shu haroratdagi suyuqlik yoki gazning zichligiga bo`lgan nisbati bilan ifodalanadi.
v = μ/ρ = 1m<sup>2</sup>/с
uchuvchanligi to`yingan bug` bosimiga bog`liq bo`ladi. Bu bosim qanchalik katta bo`lsa, shunchalik bug`lanishga moyil bo`ladi.
Газнинг критик ва келтирилгани параметрлари
Молекулалари заряди мунтазам носимметрик таксимланганлиги билан тавсифланадиган моддалар (мусбат ва манфий зарядли моддалар) учун молекулалараро ўзаро таъсир имконияти баъзи бир қўшимча параметрлар билан тавсифланади. Қудуқ махсулотида бўлган сувни, қудуқда киритиладиган метанолни, тузли кислотани мусбат ва манфий зарядлари бўлган бирикмаларга киритиш мумкин. Водород сульфид сует мусбат ва манфий зарядли модда ҳисобланади. Табиий газнинг барча углеводородли компонентлари, шунингдек, азот ва карбонат ангидрид гази мусбат ҳамда манфий зарядга эга бўлмаган бирикма ҳисобланади. Доимий микдори баён қилинган, қатъий назарий асосга кўрилган тавсифий параметрлар билан бевосита боғлиқ бўлган хаққий газлар холатининг умумлашган тенгламаси ҳисоб-китобнинг катталиги, кўпинча зарур маълумотларнинг бўлмаслиги билан фойдаланиш учун мураккабдир. Шу боисдан хақиқий газларнинг холатини ва уларнинг хусусиятларини ҳисоб-китоб қилишда, одатда ёки бевосита, ёки эмпирик формулалар ёки тенгламалар тузишда фойдаланиладиган тажриба маълумотларига асосланилади.
Мухандислик ҳисоб-китобларида кўпинча Менделеев—Клапейроннинг умумлашган тенгламасидан фойдаланиб, унга қақиқий газларнинг идеал газлардан оғишини ҳисобга олувчи ва газнинг ўта сиқилувчанлик коэффициенти деб номланувчи коэффициент киритилади:

Газ зичлигини солиштирма ҳажм билан алмаштириб, шу тенгламани кўпроқ оммалашган кўринишда ёзамиз:
Р = pzRT,
бунда: z -газнинг ўта сиқилувчанлигининг ўлчамсиз коэффициент; R — газ доимийлиги, м/⁰С.
Критик ҳолат деб моддаларнинг шундай ҳолатига айтиладики, бунда моддалар ва унинг тўйинтирган бyғ зичлиги бир-бирига тенг бўлади. Бу ҳолатга мувофиқ келадиган параметрлар критик параметрлар деб аталади Углеводород ва ноуглеводород компонентлар аралашмасидан иборат бўлган табиий газ учун критик параметрлар газ таркиби бўйича псевдо (сохта) критик параметрлар сифатида аниқланади.
Табиий газ таркибида юқори температурада кайновчи углеводород фракциялар ва ноуглеводород компонентлар миқдори 10 ҳажмий % дан кам бўлса, псевдокритик параметрлар қуйидаги формула бўйича аниқланади:

бунда: Р_п.кр - газнинг псевдокритик босими, кгс/см²; Т_п.кр-псевдокритик температура, К; р_крi Т_крi —i компонентнинг моc равишда II.1-жадвал бўйича аниқланадиган критик босим ва температураси; ^Х_i -iкомпонентнинг моль (ҳажмий) таркиби.