Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo’yicha prorektor prof., Sh. A. Boymuradov “ ” 2018 yil Kafedra: farmakologiya fan: farmakologiya kirish. Dozalar. Og’irlik o’lchovlari. Reseptning tuzilishi. Ichish uchun qo’llanilib

RESEPTDAGI MUHIM QISQARTMALAR

To‘liq yozilishi	Qisqartma	Tarjimasi
ana	aa.	dan (baravar)
acidum	ac., acid	kislota
adde	ad.	qo‘sh, yetkaz
ad usum externum	ad us. ext.	sirtga qo’llash uchun
ad usum internum	ad us. int.	ichish uchun
ampulla	amp.	ampula
aqua purificata	aq. pur.	tozalangan suv
aqua destillata	aq. dest.	distillangan suv
cum	cum	bilan
capsula	caps.	kapsula
capsula amylum	caps. amyl.	Kraxmal kapsula
capsula gelatinosa	caps. gelat.	Jelatin kapsula
charta cerata	ch. cer.	Mum qog‘oz
Cito	Cito	tez
cortex	cort.	po‘stloq
Da, Detur, Dentur	D.	ber, berilsin
Da (Dentur) tales doses numero	D.t.d.N.	Shunday dozalardan shuncha miqdorda berilsin
Decoctum	dec.	Qaynatma
Detur. Signetur.	D.S.	Berilsin, ko‘rsatilsin
Dragee	dragee	draje
Emplastrum	empl.	plastir
Emulsum	emuls.	emulsiya
Extractum	extr.	ekstrakt
ex	ex	Nisbatda
Ex tempore	Ex tem.	Qo‘llashdan oldin
fiat, fiant	f.	hosil bo‘lsin
fluidum	fluid.	suyuq
flos	fl.	gul
folium	fol.	barg
fructus	fr.	meva
gelatinosus (-a, -um)	gel.	jelatinli
granula	gran.	granula
gutta (-m, -s)	gtt.	tomchi, tomchiga, tomchilar
herba	h., hb.	o‘t, giyoh
in	in	da
in ampullis	in amp.	ampulada
in capsulis	in caps.	kapsulada
infusum	inf.	damlama
Misce, misceatur	M.	aralashtir
massa pilularum	m. pil.	pilyula massasi
mucilago	mucil.	shilimshiq
oleum	ol.	yog‘
obductus (-a, -um)	obd.	qoplangan
pasta	past.	pasta
pulvis	pulv.	sochma, kukun
quantum satis	q.s.	kerak bo‘lgancha
radix	rad.	ildiz
Recipe	Rp.	Ol
rhizoma	rhiz.	ildizpoya
Signa, Signetur	S.	Belgila, ko‘rsat
semen	sem.	Urug‘
sirupus	sir.	qiyom
solutio	sol.	eritma
suppositorium	supp.	shamcha
Numero	N.	Miqdori, soni
sterilisetur	steril.	sterillansin
siccus	sicc.	quruq
simplex	simpl.	oddiy (sodda)
suspensio	susp.	suspenziya
tabuletta	tab.	tabletka
tinctura	tinct. (t-ra)	tindirma
unguentum	ung.	surtma
linimentum	lin.	suyuq surtma

Takrorlash_uchun_savollar'>Takrorlash uchun savollar:

1. 
   Resept nima?
   
2. 
   Resept qanday tarkibiy qismlardan iborat?
   
3. 
   Reseptning qaysi qismlari lotin, qaysilari davlat tilida yoziladi?
   
4. 
   Qanday reseptlar davolash muassasasining “Reseptlar uchun” va qaysilari yumaloq muhr bilan tasdiqlanadi?
   
5. 
   Resept bo‘yicha dori olishni tezlashtirish uchun yoki reseptni qayta qo‘llash uchun reseptga qanday so‘zlar yozilishi kerak?
   

DORI SHAKLLARINING TASNIFI

Dori shakli – dori moddasini qo’llash uchun eng qulay holga keltirilgan shaklidir. Chunonchi, dori shakllarining quyidagi turlari tafovut qilinadi:

1. 
   Suyuq dori shakllari
   
2. 
   Yumshoq dori shakllari
   
3. 
   Qattiq dori shakllari
   

SUYUQ DORI SHAKLLARI

Suyuq dori shakllariga quyidagilar kiradi:

• 
  Eritma – Solutio
  
• 
  Damlama – Infusum
  
• 
  Qaynatma – Decoctum
  
• 
  Tindirma – Tinctura
  
• 
  Aralashma – Mixtura
  
• 
  In’eksiyalar uchun ishlatiladigan dori shakllari – Formae medicamentorum pro injectionibus
  
• 
  Suyuq ekstrakt – Extractum fluidum
  
• 
  Quyuq ekstrakt – Extractum spissum
  
• 
  Quruq ekstrakt – Extractum siccum
  
• 
  Emulsiya – Emulsum
  
• 
  Shilimshiq - Mucilago
  
• 
  Suspenziya – Suspensio
  

ERITMALAR

(bosh kelishik birlik sonda - Solutio, qaratqich kelishik birlik sonda – Solutionis, qisqartmasi - Sol.)

Eritmalar – dozalarga bo’linmagan suyuq dori shakli bo’lib, ichga yoki sirtga qo’llash uchun mo’ljallangan qattiq yoki suyuq dori moddasini erituvchida eritish yo’li bilan hosil qilinadi. Ular tiniq suyuqlik bo’lib, saqlanganda cho’kma hosil qilmaydilar. Demak, eritma 2 ta tarkibiy qismdan iborat bo’ladi: eruvchi va erituvchi.

Eritmalar offisinal va magistral bo’lishi mumkin. In’eksion qo’llash uchun ampulalarda chiqarilgan ertimalar dozalangan dori vositasi hisoblanadi.

Erituvchi sifatida quyidagilarni ishlatish mumkin:

• 
  Distillangan suv – Aqua destillata
  
• 
  Etil spirti – Spiritus aethylicus
  
• 
  Gliserin – Glycerinum
  
• 
  Vazelin moyi – Oleum vaselini
  
• 
  Zaytun moyi – Oleum olivarum
  
• 
  Shaftoli moyi – Oleum persicorum
  
• 
  Bodom moyi – Oleum amygdalarum
  
• 
  Kungaboqar moyi – Oleum helianthi
  

Eritmalar qo’llanilgan erituvchining turiga ko’ra suvli, spirtli va yog’li eritmalarga bo’linadi. Resept yozilganda erituvcining turi ko’rsatiladi (masalan, Sol. Iodi spirituosae yoki Sol. Camphorae oleosae).

Agar reseptda erituvchi ko’rsatilmagan bo’lsa, u holda eritma distillangan suvda tayyorlanadi.

Eritmalar qo’llanilishiga ko’ra quyidagilarga ajratiladi:

a) ichga qo’llash uchun eritmalar. Bu eritmalar signaturada choy, desert, osh qoshiqlarida, shuningdek tomchilarda dozalanadi.

b) sirtga qo’llash uchun eritmalar. Ko’z, quloq, burun tomchilari, yuvish, bosim ostida yuvish (sprinsevanie), chayish, malham (primochka) uchun buyuriladi.

ICHISH UCHUN ERITMALAR

(Solutiones pro usu interno)

Ichish uchun eritmalar distillangan suvda tayyorlanadi va 3-4 kunga buyuriladi. Qo’llash uchun ochilganidan so’ngra sovutgichda saqlash tavsiya etiladi.

Ichish uchun eritmalarni odatda darajalarga bo’lingan stakanchalarda, choy qoshiqlarda, desert qoshiqlarda, osh qoshiqlarda, shuningdek tomchi ko’rinishida dozalanadi va qabul qilinadi.

Qoshiqlar hajmi:

• 
  1 choy qoshiq – 5 ml,
  
• 
  1 desert qoshiq 7,5 – 10 ml,
  
• 
  1 osh qoshiq 15 ml.
  

Qoshiqlarda dozalanadigan eritmalar odatda kuniga 3 mahaldan ichish uchun 4 kunga, hammasi bo’lib 12 marta qabul qilishga yozib beriladi.

Eritmalarni reseptda 3 xil shaklda yozish mumkin:

1. 
   Kengaytirilgan shakl. Bunda eritmaning barcha tarkibiy qismlari, ya’ni dori modda va erituvchi moddaning nomi, ularning miqdori (og’irligi yoki hajmi) ko’rsatiladi.
   

Misol. td = 0,3 bo’lgan Natriy bromid (Natrii bromidum) eritmasi 1 osh qoshiqdan kuniga 3 mahaldan 4 kunga ichish uchun yozib berilsin.

Hisob: 3 mahal x 4 kun = 12 marta; td = 0,3 natriy bromid – 0,3 x 12 = 3,6

“Erituvchi” sifatida suv olingan;

suv 1 osh qoshiqda 15 ml. 12 marta – 15 ml x 12 = 180 ml.

Rp.: Natrii bromidi 3,6

Aquae destillatae ad 180 ml

M.f. solutio

D.S. 1 osh qoshiqdan ichilsin.

2. 
   Qisqartirilgan shakl (“ex” – ko’rinishda), bunda resept eritma so’zi bilan boshlanib, so’ngra dori moddaning nomi, uning eritmadagi gramm miqdori, butun eritma miqdoriga bo’lgan nisbati ko’rsatiladi. Agar erituvchi sifatida suv ishlatilgan bo’lsa, u holda suvdagi eritma ekanligi ko’rsatilmaydi.
   

Rp.: Solutionis Natrii bromidi ex 3,6 – 180 ml

D.S. 1 osh qoshiqdan ichilsin.

3. 
   Qisqartirilgan foiz shakli – eritmaning konsentrasiyasi foizlar hisobida ko’rsatiladi: 100 ml erituvchida eritilgan moddaning miqdori (pro centum – lotincha yuzda qancha).
   

Hisob: 3,6 – 180 ml x=3,6 x 100 / 180 = 2%

x - 100 ml

Rp.: Solutionis Natrii bromidi 2% - 180 ml

D.S. 1 osh qoshiqdan ichilsin.
Quyidagilarga resept yozing:

1. Natriy bromidi (Natrii bromidum) eritmasidan 200 ml ga shunday hisob bilan resept yozingki, unda bemor 1 osh qoshiq eritmada 0,3 g natriy bromidi qabul qilsin. 1 osh qoshiqdan kuniga 2 mahal ichish uchun.

2. Kaliy xloridi (Kalii chloridum) ning 10% li eritmasidan 200 ml ga. 1 osh qoshiqdan kuniga 3 mahal ichish uchun.

3. Kaliy bromidi (Kalii bromidum) eritmasidan 180 ml ga shunday hisob bilan resept yozingki, unda bemor har safar ichganida 1 osh qoshiq eritmada 0,5 g kaliy bromidi qabul qilsin. 1 osh qoshiqdan kuniga 2 mahal ichish uchun.

4. Kalsiy xloridi (Calcii chloridum) ning 10% li eritmasidan 200 ml ga. 1 osh qoshiqdan kuniga 3 mahal ichish uchun.

5. Natriy salitsilati (Natrii salicylas) eritmasidan 5 kunga yetadigan qilib shunday hisob bilan resept yozingki, unda bemor 1 osh qoshiqda 1,0 natriy salitsilati qabul qilsin. 1 osh qoshiqdan kuniga 4 mahal ichish uchun.

6. td=5 sg bo‘lgan kofein natriy-benzoati (Coffeini natrio-benzoas) eritmasini 12 marta qabul qilishga, 1 desert qoshiqdan kuniga 3 mahal ichish uchun.

Offisinal eritmalar

Farmakopeyada ichish uchun quyidagi offisinal eritmalar keltirilgan:

• 
  Suyultirilgan xlorid kislotasi eritmasi (8,2 – 8,4% vodorod xloridi saqlaydi);
  
• 
  Kordiamin (dietilamid nikotin kislotasining 25% eritmasi);
  
• 
  Validol (25 – 30% mentol eritmasining izovalerian kislotasi mentil efiridagi eritmasi);
  

Offisinal eritmalarga resept yozilganda konsentrasiya ko’rsatilmaydi (eritmaning nomi va miqdori ko’rsatiladi, xolos).

Quyidagilarga resept yozing:

1. Syuyltirilgan xlorid kislota (Acidum hydrochloricum dilutum) ning 15 ml eritmasi. 10 tomchi eritmani ½ stakan suvga qo’shib 3 mahal ovqatdan oldin ichish uchun.

2. 15 ml kordiamin (Cordiaminum). Kuniga 2 mahal ovqatdan oldin 20 tomchidan ichish uchun buyurilsin.

Takrorlash uchun savollar:

1. 
   Dori shakli nima?
   
2. 
   Necha xil dori shakllari mavjud?
   
3. 
   Suyuq dori shakllariga nimalar kiradi?
   
4. 
   Qanday dori shakli eritma deb ataladi?
   
5. 
   Eritmalarni tayyorlash uchun erituvchi sifatida qanday moddalar qo‘llaniladi?
   
6. 
   Erituvchisiga ko‘ra eritmalar necha xil bo‘ladi?
   
7. 
   Eritmalar qaysi yo‘l bilan qo‘llaniladi?
   
8. 
   Eritmalarni reseptda yozishni nechta turi ma’lum?
   
9. 
   Ichish uchun eritmalar qanday taqsimlanadi?
   

Mustaqil resept yozish uchun misollar:

1. 
   td = 0,02 bo‘lgan papaverin gidroxlorid (Papaverini hydrochloridum) ni choy qoshiqda ichishga suvli eritmasiga resept yozing.
   
2. 
   td = 0,5 bo‘lgan kaliy bromid (Kalii bromidum) ni suvli eritmasini osh koshiqda ichish uchun kengaytirilgan va qisqartirilgan shakllarda resept yozing.
   
3. 
   td = 1,0 bo‘lgan kaliy xlorid (Kalii chloridum) ni 6 yoshli bolaga ichish uchun suvli eritmasiga barcha shakllarda resept yozing.
   

DAMLAMA va QAYNATMALAR (Infuza et Decocta)

Damlama bosh kelishik birlik sonda - Infusum, qaratqich kelishik birlik sonda – Infusi, qisq. – Inf.

Qaynatma bosh kelishik birlik sonda - Decoctum, qaratqich kelishik birlik sonda – Decocti, qisq. – Dec.

Damlama va qaynatmalar o’simlik xomashyosining qaynoq (100°C) suv bilan olingan ajratmalaridir. Ular ichish uchun hamda sirtga qo’llashga mo’ljallangan.

Damlamalar – dozalarga bo’linmagan suyuq, magistral dori shakli ko’pincha o’simliklarning nozik qismlaridan: bargi (folium), guli – (flos), o’tidan – (herba) tayyorlanadi. Maydalangan dorivor xomashyo oldindan isitilgan infundirkaga solinib, ustiga qaynoq suv quyiladi va qaynoq suv hammomida 15 daqiqa ushlanadi. So’ngra xona haroratida sovutilgach filtrlanadi va distillangan suv bilan kerakli hajmga yetkaziladi.

Qaynatmalar odatda o’simliklarning dag’al qismlaridan: po’stlog’i (cortex), ildizi (radix), ildizpoyasidan (rhizoma) damlama tayyorlashga o’xshash bajariladi, ammo farqi shundaki, qaynab turgan suv hammomida 30 daqiqa mobaynida aralashtirib turgan holda ushlanadi, so’ngra issiq holda filtrlanadi va distillangan suv bilan kerakli hajmga yetkaziladi. Istisno tariqasida, yuqori haroratda parchalanadigan, masalan efir saqlovchi o’simliklarning dag’al qismlaridan damlama tayyorlanadi.

Damlama va qaynatmalarni tayyorlash;

Dori shakli	O’simlik qismlari	Ajratuvchi eritma	Isitish vaqti	Sovutish vaqti	Qaysi holatda filtrlanadi
Damlama	Bargi, o’t qismi, gul yaproqlari	Distillangan suv	15 daq.	45 daq.	Sovuq holda
Qaynatma	Po’stlog’i, ildizi, ildizpoyasi	Distillangan suv	30 daq.	10 daq.	Issiq holda

Damlama va qaynatmalarning nomi va lotin tilida turlanishi:

O’simlik qismlari (o’zbekcha)	O’simlik qismlari (ruscha)	Bosh kelishik (birlik sonda)	Qaratqich kelishigi (birlik sonda)	Qaratqich kelishigi (ko’plik sonda)
Po’stloq	Кора	cortex	corticis
Ildiz	Корень	radix	radicis
Ildizpoya	Корневище	rhizoma	rhizomatis
O’t	Трава	herba	herbae
Barg	Лист	folium		foliorum
Gul	Цветок	flos		florum
Meva	Плод	fructus		fructuum

Damlama va qaynatmalar tez buzilib qoladigan bo’lgani uchun ko’pi bilan 3-4 kunga yetadigan miqdorda dorixonada tayyorlanadi va sovutgichda saqlash tavsiya etiladi. Ular ko’pincha qoshiqlarda ichish uchun buyuriladi.

Reseptda faqatgina qisqartirilgan shaklda yoziladi. Rp.: belgisidan keyin katta harfda, qaratqich kelishigi birlik sonda dori vositasining nomi (Infusi yoki Decocti), so’ngra qaratqich kelishigi birlikda yoki ko’plikda o’simlik qismininig nomi kichik harflarda, so’ngra o’simlikning nomi qaratqich kelishigida katta harflarda yoziladi, dori xomashyosining miqdori grammlarda, damlama yoki qaynatmaning miqdori millilitrda ko’rsatiladi:

Farmakopeyalarda damlama va qaynatmalarni tayyorlash uchun o’simlik xomashyosi va erituvchining (ko’pincha suv) quyidagi standart konsentrasiyalari qabul qilingan. Bunday hollarda resept yozishda konsentrasiyani hisoblash uchun og’irlik-hajm inobatga olinadi:

• 
  Kuchsiz ta’sir ko’rsatadigan o’simliklar uchun 1:10
  
• 
  Kuchli ta’sir ko’rsatadigan o’simliklar uchun 1:30
  
• 
  Zaharli ta’sir ko’rsatadigan o’simliklar uchun 1:300