«tasdiqlayman» maxsus tayyorgarlik

4-O‘quv savoli: Turkiston ma’rifatichilarining maqsadlari.

Shuningdek, jadid axloqshunosligining allomasi intizom, iktisod, idrok va xokazo singari usha davrlarda xali ko‘p kulok urganmagan fazilatlarni xam aloxida e’tibor bilan nazariy – amaliy taxlildan utkazadi, ukuvchiga iloji boricha qisqa va lunda tarzda takdim etishga intiladi.

Abdulla Avloniy «Turkiy guliston yoxud axloq», «yomon xulqlar» ga – illatlar taxliliga katta o‘rinajratadi. Millat taraqqiyotiga eng kuchli tusik buladigan illatlardan biri sifatida alloma jaxolatni keltiradi: «Jaxolat insoniyatning eng zur dushmani va yomon xulqlarning boshlig‘idir». Avloniy gazab, shaxvat, xasad, kizb, tama’ singari illatlarga xam atroflicha ta’rif beradi.

Shunisi diqqatga sazovorki, Abdulla Avloniy axloqshunoslik tushunchalarining faqat pedagogik emas, balki xam falsafiy, xam badiiy jixatdan talkinini beradi. Chunonchi, u muayyan axloqshunoslik tushunchasi yoki axloqiy me’yorning sodda, lunda ta’rifini takdim etar ekan, ba’zi xollarda Sukrot, Aflotun, Arastu, Ibn Sino singari xaqimlarning fikrlarini isbot tarzida keltirsa, goxo ularni nazmiy tizmalar bilan ukuvchiga yetkazishga xarakat qiladi. Umuman olganda, Abdulla Avloniyning «Turkiy guliston yoxud axloq» risolasi XX asr Turkiston axloqiy tafakkurida eng salmokli o‘rinni egallaydigan, xam nazariy, xam amaliy axloq muammolarini falsafiy va pedagogik yondoshuv orqali xal etishga bagishlangan yirik asardir.

Turkiston ma’rifatchilari axloqshunosligida tom ma’nodagi milliy qaxramonimiz Abdurauf Fitratning «Oila yoki oila boshqarish tartiblari» (1914) kitobi aloxida o‘rin tutadi. Avvalo, shuni aytish kerakki, «Oila» o’zgacha bir shiddatli uslub bilan yozilgan. Unda xam tankidiy Rux, xam da’vat ruxi kuchli Fitrat ona Turkistonni ozod kurishni istaydi, buning uchun xar bir turkistonlik oila bilim, axloq, a’mol va erk uchog‘i bulmogi lozim. Mutafakkir yangi oilani an shu tartibda kurishga da’vat etadi. Xar jixatdan sog‘lom bo‘lgan oila yetishtirgan farzandlargina millatni yuksakka kutara olishini, uni istibdodan kutkarishini aytadi: «Bu Dunyo kurash maydonidir. Bu maydonning quroli sog‘lom jismu tan, aql va axloqdur. Lekin ana shu qurol aslaxamiz sinib zang bosib, chirib ketgan. SHunday qurollar bilan bu dunyoda bizga na saodat va na roxat bor…» - deydi alam bilan Fitrat.

Vatanparvarlik, millatparvarlik tamoyillaridan kelib chikib, muallif kitobning birinchi qismini, ma’lum ma’noda me’yoriy dasturamal tarzida tartib beradi. Undan xar bir yangi oila kurmokchi bo‘lgan turkistonlik Kichik xajmdagi axloqiy – maishiy, gigienik – salomatlik qomusi sifatida foydalanishi mumkin. Bundan tashqari, asarda oilaning moddiy tomonlari, tashkil topgandan boshlab, buzilishigacha bo‘lgan xolatlarning axloqiy asoslari tugrisida xam tuxtalib utadi.

Shuningdek, u izzat – nafs, ayniksa iroda masalasiga aloxida tuxtalib utadi. «Iroda va ixtiyor» sarlavxasi ostidagi kichik bobda Fitrat farzandni irodali qilib tarbiyalashga da’vat etadi, iroda tarbiyasining turt banddan iborat qoida – bosqichlarini taqlif etadi. Bolani irodali qilib tarbiyalashda ota – onaning zuri emas, balki bolaga beriladiganmuayyan erkinlik muxim ekanini ta’kidlaydi. «Ota – onalarning xak huquqlari» bobida xam balogatga yetgan farzandning erkinlik darajasi xaqida fikr yuritiladi.

XIX asr oxiri va XX asr boshlarida ayollarning ilmli, xar jixatdan yuksak axloq – odob egasi bo‘lishlari uchun ziyolilar orasida jiddiy xarakat avj oladi. Zero, oiladagi bola tarbiyasi ya’ni yosh avlod tarbiyasi asosan onalar kulida ekani xammaga ayon bo‘lib koladi. Shu bois ilgor, ziyoli ayollar nafaqat kizlar maktablarini ochib, maktabdorlik qilish, balki axloqiy – tarbiyaviy risolalar yozish yuli bilan xam bulajak ziyoli onalarni voyaga yetkazishga xissa kushadilar. Shu jixatdan Olimat ul – Banotning Sankpeterburgda 1898 va 1899 yillarda ikkimarta nashr etilgan «Muosharat odobi», «(Turmush odobi)» asari uz vaqtida katta axamiyat kasb etgan. «Agar xotun ukigan bo‘lsa, o‘zining kim ekanligini, vazifasi nimadan iborat ekanligini shak – shubxasiz biladi. Bolalrini esa go‘zal tarbiya qiladi, eri bilan yaxshi muomalada buladi va nixoyat Ollox Taoloning amriga muvofik xayot kechiradi», - deydi risola mullifi. Unda ayollarni turmushdagi o‘rni, oilaviy vazifalari, er – Xotin orasidagi munosabatlar, bolalar tarbiyasi uy to‘tish, nikox va muxabbat borasidagi fikrlar bildiriladi. Ayni paytda, uy xizmatchilariga munosabatda insof va adolat yuzasidan, ularning xam uy egalriga uxshash inson ekanliklarini xisobga olib ish kurish lozimligi ta’kidlanadi, turmushning okilona uyushtirilishi uchun xizmat qiladigan ibratli maslaxatlar beriladi.

XX asr boshlarida amaliy axloq muammolari jadid matbuotida keng o‘rin oladi. «Tarakkiy «, «Sadoi Turkiston», «Ulug Turkiston», «Turon», «Xurshid» singari gazetalarda e’lon qilingan xajviy – jurnalistik asarlarda usha davr bayonlarining kolokligi, chor ma’muriyatining turachiligi, paranjining yangi zamonga mos kelmayotgani, talabalarga 5 sum iona qilish o‘rniga besh yuzlab sumni restoranlarda foxishalarga sochayotgan axloqsiz sarmoyadorlar qattiq tankid ostiga olinadi. Maxmudxuja Bexbudiy, Munvvar kori Abdurashidxonov, Xamza, Ubaydullaxuja Asadullaxujaev, Abdurauf Fitrat, Abdulla Kodiriy, Abdulxamid Chulpon kabi uyg‘onish davrining buyuk namoyondalariuz badiiy asarlarida axloq muammolarini dadil kutarib chikdilar va anna shu nashrlarda uz publitsistikasi bilan xam faol ishtirok etdilar. Jadid matbuoti butun kuchini ozodlikni, Vatanni jondan sevuvchi, ilgor, tushungan, xar tomonlama kamol topgan erkin Turkiston fuqarosini tarbiyalashni uz oldiga vazifa qilib kuydi. Afsuski, dastlabkifevral inkilobi bergan xurriyat uzokka chuzilmadi. Bolsheviklarning 1917 yilning 25 oktyabrida amalga oshirgan davlat tuntarishi tez orada uning yutuklarini yukka chikardi. Lenin boshchiligida ishlab chiqilgan yangi mustamlakachilik rejasi asosida barcha tarakkiyparvar kuchlar katagon kilindi. Falsafaviy fanlar, shu jumladan, axloqshunoslik xam taraqqiyotdan tuxtadi. Ular mafkuraga buysundirilib, soxtalashtirildi; erkin fikr tag – tugi bilan ko‘porib tashlandi. Shu sababli jadidchilik uz oldiga kuygan vazifalarni To‘la ado etolmadi. Lekin, shunga karamasdan Turkistondagi bu ma’rifatchilik xarakati qisqa muddat ichida bo‘lsa xam mazlum xalqlarni ma’lum ma’noda uygota oldi.