2-O‘quv savoli: Axmad Donish, Furqat, Muqumiy va boshqa dastlabki ma’rifatchilarning asarlarida kutarilgan axloqiy muammolar.
Turkiston ma’rifatchiligining dastlabki bosqichlarida axloqiy g‘oyalar asosan badiiy va didaktik shaqllarda uz aksini topdi. SHu jixatdan o‘zbek, va tojik xalqlarining mutafakkirlari Axmad Donishning (1827 – 1897) «Navodir ul – vakoe» asari diqqatga sazovor. Axmad Donish uz asarlarida Buxoro amirligi davlat tuzumini Rossiya davlat tuzumi bilan solishtirib, uni islox qilish lozimligini ta’kidlaydi. Ayni paytda an’anaviy axloqiy tushunchalar bilan fikr yuritar ekan, u adolatni xam podsho – xukmdor shaxsiga, xam davlat tizimiga xos fazilat sifatida olib karaydi. Agar xukmdor adolatli siyosat yurgizsa, mamlakat xayotining xamma soxasi uchun adolatni mezon qilib olsa, san’atning gullab yashnashiga yul ochib bersa – xalq xayoti farovon buladi, fazilatlar kuchayib, illatlar zaiflashadi. U, xukmdor donishmandlik fazilatiga albatta ega bo‘lishi lozim, davlatning moxiyatini aql belgilaydi, degan xulosaga keladi: okilona boshqarilgan mamlakat axolisigina ma’rifatli va yuksak axloq egalari bula oladi.
Shuningdek, Axmad Donish uz davridagi joxillik, riyokorlik, poraxurlik singari illatlar jamiyatni tanazzulga olib borishini ta’kidlar ekan, din peshvolarining notugri yulga kirib ketganini, shayxlarning yolgonchiligini, ulomolarning poraxurligini fosh qiladi.
Korakolpok xalqining buyuk mumtoz shoiri Berdak (1827 – 1900) she’rlarida xam usha davr axloqiy muxiti uz aksini topadi; u xam din peshvolarining uzi oxiratga ishonmasliklarini, tovlamachilik, ochkuzlik, tekinxurlik illatlariga mubtalo bo‘lganliklarini va bu bilan islom ildiziga bolta urayotganliklarini qattiq tankid ostiga oladi.
Buyuk o‘zbek mumtoz shoiri Furqat (1858 – 1909), Muqumiy (1859 – 1903), Dilshod – Barno (1800 – 1906) asarlaridagi axloqiy muammolar tarakkiyparvarlik g‘oyalari bilan chambarchas boglanib ketadi. Chunonchi, Furqat «Ilm xosiyati», «Gimnaziya», «Tarjimai xoll» kabi asarlarida ma’rifatli bo‘lish yuksak axloq egasiga xos xislat ekanini, lekin, nodonlik oxir – okibat turli xulqiy notavonlikka olib kelishini ta’kidlaydi. Shoir gazallaridan birida shunday de balam bilan yozadi:
Charxi kajraftorining bir shevasidin dogmen,
Ayshni nodon surib, kulfatni dono tortadur.
Muqumiyning xajviy asarlarida esa usha davrda avj olgan firibgarliklar, amaldorlarning noinsofligi, adolatsizligi qattiq tankid kilinadi. Shoirning «Vokeai Viktor», «Vokeai kur Ashurboy xoji», «Tonobchilar», «Tuy» singari asarlari Turkiston xalqlari oyogidan tobora tubanlikka tortayotgan illatlarni ayovsiz fosh etadi. Usha davrdagi boylarning nafsdan boshqa narsani bilmasliklarini, faxshu maishatga yuztuban ketganliklarini, chor atrofda adolatsizlik xukmronlik kilayotganining alam bilan yozadi. Endi Dilshodning bir muxammasidan olingan quyidagi parchaga diqqat kiling:
Alam o’tidin kuyodir bu jon
Dudi ox ila To‘la osmon,
Betoqat ulib chekaman fig‘on,
Menga raxm etib yig‘laydi makon,
Titrab bokadir zaminu zamon.
Bayonlarimiz nafsa ovora,
Tugyoni oshib to bora – bora,
Atlas tukigon kizi bechora,
Yasanmay yuzga surtadi kora,
Kora kunlarga qoldi Margilon.
Olma anoru mevalar koni,
Ammo mevaga zor bogboni,
Bugdoy nonini kurmas dexkoni,
Paxta ekadi, yirtik choponi,
Fargona zamin xusni Namangon.
Bu satrlarda kutarilgan adolatsizlik muammosi orqali usha davrdagi ijtimoiy – axloqiy manzara yaqqol namoyon buladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |