«tasdiqlayman» maxsus tayyorgarlik

3-O‘quv savoli: Abay, Anbar otin, Abdulla Avloniy va Fitratninng axloqiy qarashlari.

Turkiston xalqlarining axloqiy yuksaklik va ma’rifat vositasida milliy o’zligini anglash darajasiga kutarishda qozoq xalqining buyuk farzandi Abay (1845 – 1908) axloqiy qarashlarining axamiyati katta.

Abay she’rlarida, shuningdek, «Iskandar», «Mas’ud» dostonlarida ezgulik, adrolat, mardlik shijoat singari fazilatlar o‘rnini illalar egallab borayotganidan, xalqning yaxshilik bilan yomonlikni farklay olmaydigan darajaga tushib qolganidan faryod chekadi:

Otalarga uxshamay qoldi turking,

Yopiray muncha ketdt, elim, xalqing!

Birlik yuq, baraka yuq, buzildi fe’l,

Kani yiqqan davlating, boqqan yilqing?

«Xulqi ketgan», «fe’li buzilgan», «aldamchi», «suk», «ochko’z» singari sirtdan Qaraganda o’z xalqiga nisbatan beshafkatlarcha, xatto xakorat darajasiga kutarilgan bu Suz va iboralar aslini olganda, millatni jondan ortik sevgan buyuk shoir kalbining alamli yigisidir.

Shunisi kizikarliki, Abayning axloqiy qarashlari ma’lum jixatlari bilan garblik mashxur zamondoshi, buyuk olmon faylasufi, adibi Fridrix Nittsshening ba’zi qarashlariga yakin. Ammo, ta’kidlash kerakki, Nittsshedagi uta keskinlik, uta bekarorlik Abayga yot. Shunga karamasdan, kadriyatlarni qayta baxolash, lozim bo‘lsa, butun millatni qayta tarbiyalash kabi g‘oyalar Abayga xam xos. Xususan, u xalqni uz fe’lini uzgartirishga, bu yulda lozim bo‘lsa, an’anaviy xayot tarzidan, ota – bobolardan qolgan ugit – maqollardan, xatto asrlar mobaynida urgangan chorvachilikdan kechishga da’vat etadi. Chunonchi, Abay o‘zining mashxur «Nasixatlar» deb atalgan axloqshunoslikka va amaliu axloqka doir kitobida shunday deb yozadi; «Qozoqlarning bir – biriga dushman bo‘lishining, birining tilagini ikkinchisi tilamasligining, rost suzi kam, mansabparast, yalqov bo‘lishliklarining sababi nimada? Bunga dunyoda utgan barcha donishmandalr shunday javob qiladi: Xar qanday yalqov kishi – qo’rqoq va gayratsiz buladi; xar qanday maktanchok kurkok kishi – aqlsiz nodon buladi; xar qanday aqlsiz nodon kishi – orsiz buladi: xar qanday rosiz kishi – yalqov, kishi oldida tilamchi, ochkuz, suk buladi; bunday xunarsiz kishilar xech kachon birovga dust bulmaydi. Bu illatlarning xammasi turt oyoqli molnii ko‘paytirishdan boshqa narsa xayoliga kelmaydigan kishilardan chiqadi. Agar inson ekin – tekin, ilm – xunar, savdo ishlaribilan shugullansa, bunday yomon fazilatlar (ya’ni illatlar) unga dorimagan bulur edi».

«Nasixatlar» risolasining boshqa bir o‘rinda Abay, maqollarni taxlil etish orqali, yuqorida aytganimizdek, ma’lum ma’noda an’anaviy kadriyatlarni qayta baxolashga intiladi: «Bizning qozoqlarni aytib yurgan maqollari ichida, - Abay, - ishga yaroqlisi xam, yaroqsizi xam bor. Ba’zilar yaroqsiz bo‘lishi u yoqda tursin, xattoki na musulmonchilikka va na odamgarchilikka tugri keladi. Avvalo: «Faqir bo‘lsang – orsiz bul»! deyishadi. Ordan ayrilib tirik yurgandan kura, ulgan afzal… «Oltinni ko’rsa farishta ham yuldan ozadi», deyishadi. Sadqai farishta ketgurlar - yey! Bu shunchaki ularning uz shum niyatlarini ma’qo‘llamokchi bo‘lib aytganlari emasmi?... «Yarim kunlik umring kolsa xam, bir kunlik mol yig‘», «o’zingda yo’q bo‘lsa, otang ham dushman», «mol odamning jigar gushti», «Moli ko‘pning – yuzi yorug‘, moli yo’qning yuzi - choriq», «egan og‘iz uyalar», «Olagon ko’zim beragon»… Bundan m’lum buladiki, qozoqlar tinchlik uchun g‘am yemas ekan, balki aksincha mol Dunyo uchun g‘am chekadi ekan… Agar moli bor bo‘lsa, o’z otasi bilan yovlashishga uyalishmas ekan… Ishqilib, o’g‘rilik, shumlik, tilanchilik, qo‘ying-ki, shunga uxshash yaramas fazilatlar (ya’ni illatlar) bilan mol topsa ham buni ayb sanamasligimiz kerak ekan». Boshqa bir o‘rinda buyuk mutaffakir imon xaqida so’z yuritib, Yana ba’zi maqollar tug‘risida shunday deydi; «Imonga shak keltirgan bandalarni Ollox taolo avf etmaydi va payg‘ambarimiz xam shafkat kilmaydi, bu mumkin xam emas. «Qilich ustida shart yuk», «Xudoy taoloning kechmas gunohi yuk» - degan qalbaki maqollarga suyanganning basharasi kursin».

Abay o’z millatini nixoyatda sevgan mutafakkir. U xech kimni hakorat qilmoqchi yoki kamsitmoqchi emas; bu achchiq gaplar xalq dardida urtangan mutafakkirning alamliy farklaridir. Abay odamlarning torlashib, maydalashib ketayotganidan, yerdagi uz insoniy vazifasi va ma’suliyatini bajarmayotganidan gazablanadi: «Sukrot ogu bergan, Iona Arkni olovga tashlagan, Isoni dorga osib, payg‘ambarimiz salloloxu alayxi va sallamni tuyaning ulimtigiga kumgan Kim? Xalq! Shunday bo’lgan, xalqda aql yuk. Yulini top-da, xalqqa raxnamolik kil». Ko‘rinib turibdiki, buyuk qozoq mutafaqirining axloqiy ideali xalqqa raxnamolik kila biladigan odam. Albatta, u a’lo odam emas, lekin a’lo odam vazifasini ma’lum ma’noda bajara oladigan inson. Bunday insonni tarbiyalash voyaga yetkazish, lozim bo‘lsa, yaratish (ma’naviy jixatdan) mumkin; «Odam onadan aqlli bo‘lib tug‘ilmaydi, - deydi Abay, - balki tug‘ilgandan keyin, dunyoda nima yaxshi, nima yomon ekanligini eshitib, kurib ushlab, topib, zexn kuyib aqlli buladi». Boshqa bir o‘rinda esa, mutafakkir, manna bunday yudeydi: «Agar davlat mening kulimda bo‘lganida, inson farzandini tuzatib bulmaydi, degan odamning tilini kesib tashlardim…»

Shunday qilib, Abay tug‘ma axloqiylikni butunlay inkor etmasa-da insonning axloqiy darajasi tarbiya bilan boglikligini kat’iy ta’kidlaydi. Ayni paytda tarbiyaga va axloqiy darajaga muayyan ijtimoiy muxitning, zamonning ta’sirini asosiy sababchi deb biladi: «Inson bolasini zamonaviy parvarish qiladi, kimda – Kim yomon bo‘lsa, ayb zamondoshlarida, - deydi faylasuf – shoir. Uning xaqligini insonni axloqiy – ma’naviy jixatdan anchagina tubanlashtirib, uni e’tiqodsizlik, yolgonchilik kasaliga mubtalo qilib kuygan mustamlakachilik va ayniksa, shurolar zamonasining salbiy ta’sirida yakkol kurishimiz mumkin.

Abayning xayo, uyat, insof, okillik, adolat singari fazilatlar va maktanchoklik, oliftagarchilik, kerilish, yolgonchilik, ochkuzlik kabi illatlar xaqidagi fikrlari xam diqqatga sazovor. Chunonchi, u uyat tushunchasini ikki xil ma’noga ega ekanligini aytadi. Birinchisi, odam uzi uyat bularlik ish kilmaydi, lekin uzganing uyatli ishidan uyaladi. Buning sababini mutafakkir uyatli ish qilgan odamga nisbatan achinish xissi ekanini ta’kidlaydi. «Ikkinchisi shuki – deydi Abay, - qilgan ishing xam shariatga, xam aqlga, xam obru – e’tiborga zid buladi: sen bunday ishni bilmasdan yo gaflat bosib, yo esa nafs balosida qilib kuyasan. Manna buni chin ma’nodagi uyat desa buladi». Anna shu ikkinchi ma’nodagi uyatni mutafakkir vijdon bilan boglaydi, uni vijdon azobining tashqi ko‘rinishi tarzida talkin qiladi: «… ba’zan uyatli kishilar uykudan, ishtaxadan koladi, xatto chidayolmay o‘zini – uzi uldiradiganlari xam buladi. Uyat kishining or – nomus, uz yaramas fazilatlariga (ya’ni illatlarga) Qarshi ichki isyonidir».

«Karolar falsafasi» asari asosan bir – birining ziddi bulmish ikki muammmo – ijtimoiy adolat va ijtimoiy zulm tushunchalariga bagishlangan. Risola ko‘p o‘rinlarda falsafiy - majoziy talkinlardan iborat. Chunonchi, risola davomida ayniksa, uning birinchi faslida kora va ok ranglarining majoziy xamda botiniy moxiyati o‘ziga xos ta’sirida ifodalanadi. Kora mexnati tufayli dunyoni yashnatayotgan insonlar kalbining okligi, ok tana – yu ok bilak kimsalar kilayotgan ishlarining koraligi takidlanadi va ular shu orqali axloqiy mazmun kasb etadi. Anbar otin shunday deb yozadi: «Ul karo xalq oftob suzanida mexnat qilib, uzlari xar qancha kuyganlari xolda, xosillarini xamtovoklariga tufxa kilurlar. Misol andokdurki, kozon bovujud koradur, uzi utda kuyib kora ьulgoni xolda ovkat pishirib odamlarni tuydirur.

Risolaning ikkinchi faslida Anbar otin ushu davrdagi ayollar axvolini, ularning bexosiyat va bilvosita ijtimoiy kamsitishlar natijasida uz iktidori, iste’dodi latofatini namoyon kila olmasliklarini aytib utadi. Ular, xatto, kucha kuylarda zarurat yuzasidan, masalan, karindosh – uruglarning kurgani borish uchun chikkanlarida, eski paranjiga uranib kampirlar kabi bukchayib yuradilar. Chunki agar kaddi – komatini adl tutib, yoki ochilib – sochilib yursalar, ularga erkaqlar tajovuz qilishlari mumkin. Bunday axloqsizliklarning ildizi ijtimoiy adolatsizlikka borib takaladi: kambagalligi tufayli uylanish, oila boshlig‘i bo‘lish huquqidan maxrum bo‘lgan erkaqlar shayton vasvasasiga tushib shaxvoniy nafslarini tiyolmay koladilar. Lekin tarakkiyparvar shoira kelajakka katta ishonch bilan karaydi: bu ijtimoiy axloqiy illatlar albatta utib ketadi, xurlik, tenglik zamonlari keladi, mana bu xakda Anbar otinning uzi nima deyldi: «Bir zamoni bulurki kamina mushtipar kabi olijanob orzu kilgondan ziyoda bulur… alarni mazlumalar avlodi xatarsiz tavallud ulib, yaxshi parvarish topub, xushruy va xushxuy, botamiz va vatandust, sergayratu mexmondust bulub, kamolga yetar. Ul zamonda barcha xalq soxibjamol bulur…

Ul zamonda odam axloqi ul darajada yeturki, xurusi mijoz gala xotunlik rusumini tark etar va xar er bitta Xotin ila farogatvor kun kechirgay …

Ul vaqt kizlar ilmi dunyoviy taxsiliga muyassar bulur, urfon taxtida karor topib, ellar va uruglar safiga doxil bulurlar, alar xayratga va mexnatda erlarga xamfo va yvar bulub, obru topib, xurmat va ikromga sazovor bulurlar».

Anbar otin adolatli podsho muammosiga aloxida tuxtalib, usha davr uchun nixoyatda orginal, kutilmagan va xozirgi zamonda xam axamiyatini yukotmagan fikrlarni bildiradi. U, dastavval «urus keldi» deganda xamma ma’rifat axli, endi xalqning, ijtimoiy – iktisodiy va ma’naviy xayoti yaxshi tomonga uzgaradi deb kutganini, lekin bu ishonch oklanmaganini, aksincha, «urus podshox musulmonlarga zarrachayinki xalovat bermaganini» aytadi. Ba’zi bir ruslar xukmronligini oklaganlarga Qarshi shunday deydi: «Agar urus shoxi darhaqiqat odil bo‘lsa, va aning xoxishi karam xalqlar xam urus misoli ozod bulsun va barcha xaloyik urus birla barobar bulub ruxgor kechirsun desa, amorat va xukmronlik qonunini din qonunlaridan mustasno keltursin». Boshqa bir o‘rinda faylasuf – shoira: «Davlat ishini dini islomdin yirok tuting…», dngan fikrni bildiradi.

Xush, bu mustamlakachilik va adolatsiz tuzumdan kutulishning yuli bormi? Anbar otin uning ikki yulini aytib utadi. Biri – aqlni inson o‘ziga vazir qilib, falsafiy mushoxada yordamida ish kuri shorqali bunga erishish mumkin: «Vaqtiki ilm daraja qilib, falsafa ravnak topsa, bu chigillarim kushoda bulur. Falsafa iborasi ila Qarshi va zid suzlarni mukoyasa kilgonda bu chigillar ochilur». Ikkinchi yul esa o’z – xaq – huquqini himoya etishmaqsadida amaliy xarakat, qilish, mustamlakachilik zulmiga va adolatsizlikka Qarshi birlashmoq, qo’lda qurol bilan chiqmoq. Bu yulni shoira shunday ifodalaydi:

«… albatta, aqlu – idrok va jamoatga takya qilib, barcha shayx sufiylardan yirok va barcha tarsu vaxmdin emin bo‘lib, zolimlarga Qarshi muboriza kilmok, yakkalikdan xazar kilmok, bu tadbirlar ila zulmni nobud etib, zulmaini bartaraf kilmok zarurdir».

Albatta, Anbar otinning barcha axloqiy qarashlarini mutlok tugri deb qabul qilish nojoiz. Chunonchi, u sufiylik tarikatlarining hammasini moxiyatan reaktsion, degan fikrni ilgari suradi va sufiylarni mustamlakachi amaldorlar ra’yiga karaydigan rasmiy din peshvolari bilan chalkashtirib yuboradi. Lekin, shunga karamasdan, Anbar otinning asarlari, ayniksa, «Karolar falsafasi» risolasi xozirgi kunda xam ijtimoiy – axloqiy axamiyatini yukotgan emas.

Bundan tashqari, Anbar otin shoira va faylasuf olima sifatida xam, shaxs sifatida xam kishini xayratga soladigan darajada matonatli, pokiza inson, yuksak axloq egasi bo‘lgan. U umrini Turkiston xalqlari ma’naviyatini yuksaltirishga bagishladi, nogiron bo‘lishiga karamay, adolatning paxlavoni bo‘lib kurashdi. Bugungi kunda musmtakil O‘zbekistonimizga bu tom ma’nodagi qaxramon ayol orzu qilgan kunlar keldi, Anbar otinning olimona va shoirona bashorati amalga oshdi.

Turkiston ma’rifatparvarlari orasidagi Yana bir mutafakkir ta’limshunos, pedagog va axloqshunos Abdulla Avloniydir (1887 – 1934). Uning XX asr boshlarida Turkistonda mashxur bo‘lgan «Turkiy guliston yoxud axloq» (1913) asari axloqiy muomalalarga jadidchilik nuqtai – nazaridan yondoshishi, ko‘pchilikka tushunarli tilda yozilgani bilan ajralib turadi. Agar Anbar otinning «Karolar falsafasi» risolasida dolzarb axloqiy muammolarga majoziy – falsafiylik, ilmiy, nazariyxulosalar orqali yoritilsa, Avloniy asarida fazilatlar va illatlarga ko‘prok ta’rif berish, ularni sharxlash yuli bilanyondoshadilar.

Abdulla Avloniyning «Turkiy guliston yoxud axloq» asarida an’anaviy – falsafiy yondoshuv bulmish antropolgik nuqtai - nazar burtib kuzga tashlanadi. Ammo bu yondoshuvning yangilangan moxiyati shunda ediki, tatqiqot ob’ekti sifatida makon va zamondagi umumiy mavxumiy inson emas, balki, muayyan, XX asr boщlaridagi, milliy ozodlikka, yangicha xayot tarzigaintilishni uz oldiga niyat qilib kuygan Turkiston fuqarosi olinadi. Anna shu yangi inson tarbiyasi bosh masala tarzida urtaga tashalanadi.

Faylasuf pedagog, avvalo millatni tarbiyalashni uz ustiga olgan tarbiyachi muammosiga tuxtaladi: otalar – tuychi, ulokchi, bazmchi, ilm kadrini bilmagan, muallimlar – uzlari tarbiyaga muxtoj, dorilmuallimini tugatish kerak bo‘lgan mudarrislar esa - darslari beimtixon, islox yakiniga yullamaydigan kishilar. Shu bois millat yoshlari tarbiyasini usuli jadid tarafdorlari ta’lim – tarbiya tizimini zamonaviylashtirish, islox qilishga intilayotgan ziyolilar kulga olishi kerak. Avloniy Rossiya xukumati u yer – bu yerda yangicha maktablar ochgani – shunchaki jaxon jamoatchiligini chalgitish ekanini, ochiq bulmasa xam, quyidagi ishora bilan aytib utadi: «…xukumat xammaning otasidir. Uz fuqarosining bolalarini tarbiya kilmok lozim. Shuning uchun bizning Rusiya xukumatimiz ugay bo‘lsa xam xar yerda bizlar uchun maktablar ochub, bolalarimizni tekin ukitur». Avloniy ana shu «ugay tarbiyadan» kura milliy tarbiyamiz usullarini yangilashni afzal biladi va uz davrini «Tarbiyaning zamoni – tarbiyaning ayni vaqti deb ataydi. Uning bu boradagi qarashlari xanuz uz kuchini yukotmaganligini, tarbiya – xozir xamjamiyat uchun dolzarb muammo ekanini Birinchi Prezident Islom Karimov mashxur nutklaridan birida (1995 yil 23 fevral) Avloniydan mana bunday deb kuchirma keltiradi: «Ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniy yozganidek, «Tarbiya bizlar uchun yo xayot, yo mamot, yo najot, yo saodat, yo falokat masalasidir».

Avloniy tarbiyani, qadimgilar va urta asrlar musulmon sharqi mutafakkirlari an’analariga suyanib, uchga buladi: badan tarbiyasi, fikr tarbiyasi, axloq tarbiyasi. Shular orasidanaxloq tarbiyasig aloxida urgu berib, uni «insonlarga eng muxim, ziyoda sharaf, baland darajada berguvchi» tarbiya deb baxolaydi. Fazilatlarni faylasuf – pedagog yaxshi xulqlar, illatlarni esa – yomon xulqlar deb ataydi. Fatonat, diyonat, sharaf, xayo singari musulmon Sharqi uchun an’anaviy bo‘lgan fazilatlar sharxi bilan birgalikda Avloniy vijdon, Vatanni suymok singari Turkiston mintaksi uchun yangi talkinda takdim etilganfazilatlar xaqida aloxida tuxtaladi. Vatanni suymok lozim bo‘lsa, uning yulida jonini fido etmok yuksak axloqiy insonga xos fazilatdir. Inson Vatanni tanlamaydi. «Biz turkistonliklar uz Vatanimizni jonimizdan ortik suyganimiz kabi, arablar Arabistonlarini, kumlik, issik chullarni, eskamular shimol taraflarini, eng sovuk kor va muzlik yerlarni boshqa yerlardan ziyoda suyarlar. Agar suymasalar edi, xavosi yaxshi, tiriklik oson yerlarga uz Vatanlarini tashlab xijrat kilurlar edi». Vijdon esa Avloniy nazdida, inson niyatlari va kilmishlarini aks ettiruvchi eng musaffo axloqiy kuzgudir, «inson aqli va fikrining xaqiqiy mezoni».