Tasdiqlangan fan dasturiga muvofiq ishlab chiqildi

qisqa 
muddatli
 
bo`ladi: ular his-tuyg`ularning bamisoli birdan lov etib yonib ketishiga va 
portlashiga o`xshatish mumkin. Agar oddiy hissiyot faqat ruhiy xayajonlanishni 
ifoda etsa, u holda affekt bo`rondir. Har bir his organizmning ishlashiga ta’sir 
ko`rsatib o`zgaradi va inson tanasida uning turli alomatlari paydo bo`ladi. 
Mabodo emotsiya ruxiy to‘lqinlanish deyilsa, unda affekt holatlari turli 
bosqichlardan tuzilgan bo‘lib, ular o‘zaro o‘rin almashib turadi. Ma’lumki, 
vahimaga, tahlikaga, sarosimaga tushib qolgan, o‘ta quvongan, kulgi nashidasi 
bilan band bo‘lgan, umidsizlik tuzog‘iga ilingan inson turli vaziyatlarda borliqni bir 
tekis aks ettira olmaydi. Chunki u mazkur sharoitlarda o‘z kechinmalarini har xil 
ifodalaydi, o‘zini turli darajada ushlaydi, harakatlarini esa turlicha boshqaradi. 
Bunday oraliq miya va miya katta yarim sharlari po‘stlog‘idagi ma’lum 
markazlarning kuchli ko‘zg‘alishini va boshqa markazlarning tormozlanishi 
me’yordan chikib ketishi tufayli o‘zaro almashinib qoladi. Harakatchanlikning asta-
sekin ko‘tarilishidan iborat stenik holat astenik holat bilan almashinadi (kuchli holat 
kuchsiz bilan aralashib ketadi), lekin qayta tiklanishga ulgurmaydi. Masalan, 
jo‘shqin harakatda, ko‘z yaltirashida, yuz qizarishida vujudga kelayotgan kuchli jaxl 
193
David G. Mayers Psychology,© 2010 by Worth Publishers. 477-b. 

---

287 
ko‘rinishlari ko‘zning xiralanishi, yuz oqarishi, rang o‘chishi bilan bog‘lik qattiq 
g‘azabga aylanishi mumkin.
194
 
Umidsizlik kechinmasida organizmning jo‘shqin reaksiyasi ba’zan xushidan
ketib qolish xolati bilan almashinadi. Ushbu vaziyat lotincha «sutpos» - stupor, 
ya’ni serrayib qolish, karaxt holati deb psixologiyada qo‘llaniladi. 
Ma’lumotlarning ko‘rsatishicha, ko‘pincha hissiyotlar affektiv shaklida o‘tishi 
tajribalarda sinab ko‘rilgan. Jumladan, teatr tomoshabinlarida, tantana nashidasini 
surayotgan olomonlarda, es-hushini yo‘qotgan, telbanamo sevgi afsonalarida, ilmiy 
kashfiyot lahzasida, tasodifiy qizg‘in uchrashuvlarda jo‘shqin shodliklar 
mujassamlashadi.
 
Affektlar vujudga kelishining dastlabki bosqichida har bir shaxs o‘zini tutushini, 
o‘zini qo‘lga olishni uddalash qurbiga ega bo‘ladi. Ularning keyingi bosqichlarida 
irodaviy nazorat yo‘qotiladi, irodasiz harakatlar amalga oshiriladi, o‘ylanmasdan 
xatti-harakat qilinadi. Affektiv holatlar mas’uliyatsizlik, axloqsizlik, mastlik 
alomatida sodir bo‘ladi, lekin shaxs har bir xatti-harakati uchun javobgardir, chunki 
u aql-zakovatli insondir. Affektlar o‘tib bo‘lganidai keyin shaxsning ruhiyatida 
osoyishtalik, charchash holati hukm suradi. Ba’zi hollarda holsizlanish, jamiki 
narsaga loqayd munosabat, harakatsizlik, faollik barham topish, xatto uyquga 
moyillik yuzaga keladi. Shu bilan birga affektiv shok (fransuzcha “choc”, zarba 
degan ma’no anglatadi) holati ham sodir bo‘ladi, buning oqibatida organizmning 
ichki a’zolari funksiyasi buziladi, hatto yurak xuruji (infarct - lotincha arctus “xavf 
to‘ldirg‘ich”, miokard yunoncha mys tomir kardia yurak degan ma’no bildirib 
keladi) yuzaga keladi. Shuni xam unutmaslik kerakki, affektiv qo‘zg‘olish muayyan 
davrgacha davom etishi, ba’zan o‘qtin-o‘qtin kuchayishi yoki susayishi (pasayishi) 
sodir bo‘lib turishi mumkin.
195
 
139-rasm