Тасдиқлайман кимё факультети декани Кадирова Ш. А. 2020 г

E.Rezerford a- zarrachalarnni og’ishini tushuntirish uchun atomning planetar modelini yaratdi.Bu nazariyaga ko’ra atom juda kichik o’lchamga ega bo’lgan yadroga ega.Yadroda atomning butun massasi toplangan.Yadro atrofida manfiy zaryadlangan elektronlar aylanadi.Markazdan qochma kuchlar elektronlarning yadroga tortilishiga qarshilik ko’rsatadi.

Atomning o’lchami 10^-11 m, yadroning o’lchami bo’lsa ^10-16 m atrofida.Ko’rinib turibdiki yadro atomga nisbatan 100000 marta kichik.Shuning uchun ham a-zarrachalar yupqa metall plastinkadagi yadrolar orasidagi masofadan o’tib ketadi va u o’z yo’nalishini o’zgartirmaydi.Agar a-zarrachalar yadrolarni yaqinidan o’tsa ular og’adi. a-zarrachalar yadrolar mavjudligini isbot etmay ularning zaryadini aniqlashga imkon beradi. Elementlarning davriy jadvaldagi tartib nomeri  yadrodagi protonlar sonini hamda yadro atrofida aylanuvchi elektronlar sonini ko’rsatadi.

1913 y. Rezerfordning o’quvchisi  ingliz olimi Mozli rentgen nurlarining spektrini tekshirib,element tartib nomeri bilan rentgen nurlarini to’lqin uzunliklari orasida bo’g’lanish borligini aniqladi:

     n =   A(z-b)

Bu yerda  z elementning tartib nomeri; A, b o’zgarmas sonlar; n- rentgen nurining to’lqin uzunligi.

Mozli formulasi asosida rentgen nurining to’lqin uzinligini o’lchab elementning tartib nomerini topish mumkin.

Mozli qonuni D.I.Mendeleev elementlarni davriy jadvalga to’g’ri joylashtirganini ko’rsatadi.

Rentgen nurlari spektrini o’rganish asosida z=72 Re elementi ochilgan.

      Mozli qonuniga ko’ra elementning tartib nomeri bu oddiy nomerlash emas balki atomning musbat zaryadini qiymatini ko’rsatar ekan, atomning asosiy xossalari uning yadro zaryadiga bo’g’liqdir.

      Masalan, ₁₁Na²³  natriy  atomida elektronlar 11 va protonlar 11. Protonlar va neytronlar bir zarracha nuklonlarning ikki holatini ko’rsatadi.

      Protonning massasi 1,0073  u.b. ga teng bo’lib, uning zaryadi +1 ga teng. Neytronning  massasi 1,0087 u.b.ga teng,uning zaryadi nolga teng.

     Neytron ochilgandan so’ng 1932 y. sovet olimlari Gapon va Ivanchenko yadro tuzilishini proton–neytron nazariyasini yaratdilar.Bu  nazariyaga ko’ra yadroda protonlar va neytronlar turadi.

         N = A – Z

     N- atomdagi neytronlar soni. A-elementning atom massasi. Z-elementning tartib nomeri.

     Yadrodagi protonlar va neytronlarni ushlab turuvchi kuchlar yadro kuchlari deyiladi.Ular juda qisqa masofada tasir etadi

(10^—16 m).

         Yadrodaga protonlar neytronlarga  yoki teskari jarayon sodir bo’lishi mumkin.

₀¹n = ₁¹P + _-1⁰e            ₁¹P= ₀¹P +₊₁⁰e

         _-1⁰e  va  ₊₁⁰e elektron va pozitron

 

Izotoplar,izobarlar va izotonlar

Yadro zaryadi bir xil lekin atom massasi turlicha bo’lgan atomlar to’plami izotoplar deyiladi.Bu zarrachalar tarkibida neytronlar soni har xil bo’ladi.

 

₁₇Cl³⁵,     ₁₇Cl³⁷

₁₂Mg²⁴,     ₁₂Mg²⁵,    ₁₂Mg²⁶

         Har xil sondagi protonlar va neytronlarga,lekin bir xil sondagi nuklonlarga(atom massasiga) ega bo’lgan zarrachalar izobarlar deyiladi.

    ₁₉K ⁴⁰(18 p, 21 n); ₂₀Са⁴⁰ (20p,20n);         ₁₈Ar(18p,22n)

         Bir xil sondagi neytronlarga ega bo’lgan zarrachalar izotonlar deyiladi.