Tasavvufda tariqatlar juda ko'p bo'lgan. Bu haqda alohida ilmiy ishlar qilingan

Ushbu maqola Jazoirda 2008 yil 14-16 sentyabrda bo'lib o'tgan

“San`at, madaniyat va tasavvuf” xalqaro anjumanida o'qilgan

Ba`zi mutasavviflar «ma`rifat»ni «haqiqatdan» oldin zikr qilishgan. Jumladan, turk mutasavif shoiri Yunus Emro ham:

1. 
   Ahli shariat;
   
2. 
   Ahli tariqat;
   
3. 
   Ahli ma`rifat.
   
4. 
   Ahli haqiqat, deya tasnif qilgan.
   

Naqshbandiy shayxi Mahmud As`ad Jo'shon bu tasnifni shunday izohlaydi: «Shariat qavmini boshlang'ich maktab deylik. Tariqat o'rta maktab va lisey. Ma`rifat universitet. Haqiqat esa olimlik, ya`ni hamma ilmni egallab, ixtisosligi bo'yicha eng yuqori pillapoyaga chiqish demakdir» .

Haqiqat ba`zan umumma`noda tasavvuf ahlini bildiradi. Masalan Abusahl Su`lukiydan samo` haqida so'raganlarida, aytgan ekan:

لحقاءق و یباح لاهل العلم و یکره لاهل الفسق والفجور يستحب لاهل ا

«samo` – haqiqat ahli uchun mustahab, olimlar uchun muboh, fosiq va fojirlar uchun makruhdir”.