|
Tasavvuf ta’limotining shakllanishi va uning asosiy mazmuni.
Tasavvuf (ya‘ni sufizm-arabcha «suf»-jun) serqirra va murakkab oqim bo‘lib, musulmon Sharqida VIII-XIV asrlarda rivojlandi. Tasavvuf g‘oyalarining jamiyatda keng miqyosda amal qilishi bevosita insonparvar shoirlarning hayotga nisbatan kuchli ehtiroslarini vujudga keltirdi. Tasavvufning poklik, ilohiy ishq, zohidlik haqidagi haq va haqiqat, ajib insoniy xislatlar, kamolot kasb etish g‘oyalari she‘riy misralarga aylandi. Tasavvufning behudlik va ishq konsepsiyasi soflik, adolat va haqiqat timsoli – Mutloq ilohga muhabbat zavqi ijod ahliga o‘z ta‘sirini o‘tkazdi. Natijada, insoniyat g‘ami bilan liq to‘lgan qalb dardiga isyonkor ruhdagi shiorlarni bir ohangraboday o‘ziga tortib, o‘rtanishli, his-hayajonga serob va kishida qalb go‘zalligini yaratuvchi bir qator ishqiy she‘rlar vujudga keldi.
Sufiyona adabiyotning tasvirlanish mavzui tariqat yo‘li bilan poklikka intilayotgan va tinmay komillik sari taraqqiy etayotgan «solik Inson»1 bo‘lgani uchun ana shu maqsad yo‘lidan borayotgan yo‘lovchi solik Insonning dunyoqarashi, estetikasi, kechinmalar olami muhim ahamiyat kasb etib kelgan. Bunday fazilat so‗fiylarni Ilohiy ishq asosida Olloh vasliga yetkazishga qaratilgan. Shu boisdan ko‘plab sufiylar «Iloh yaratgan moddiy olamdagi go‘zallik-Ilohning kalomi va jamoli aks etgan narsalar va uning gultoji insonga muhabbat orqali bo‘ladi. Shu tariqa dunyoviylik bilan ilohiylik o‘zaro bog‘lanadi. Shunisi ham borki, ilohiy muhabbat – bu irfoniy bir tuyg‘u, ya‘ni bilish zavqi, anglash zavqidan, g‘oyaga, ma‘rifatga aylanish zavqidan boshqa narsa emas. g‘oyada sufiy muhabbat otashida yonib, go‘yo moddiylikdan qutulib, yaxlit bir g‘oya-bir ma‘rifat parchasiga aylanadi.2
Tasavvufiy adabiyotning barcha ko‘rinishlari, janrlarida ana shu solik Insonning tuyg‘ulari, tushunchasi tasvirga olinadi, uni tarbiyalash, unga Haqni va o‘zligini tushuntirish turli rivoyat va hikoyatlar keltirish, o‘git va pand-nasihatlar qilish bu uning ongi va qalbiga yo‘l topish asosiy bosh masala qilib olinadi. Xususan, Farididdin Attorning «Ilohiynoma» asarida bu xildagi xilma-xil keltirilgan fikrlar insonlarning ma‘naviy va axloqiy tarbiyasiga qaratilgan. Unda yozilishicha, har qanday o‘gitlarda «ko‘z oldingizda ilohiy ilhomning mo‘jizalari namoyon bo‘ladi. Bunchalik izhori dard, iztirob va yonish lazzatidan sarmast bo‘lib kuylash ishtiyoqi, nurga talpinib, nur-la yo‘g‘rilib, nurlanib porlash shodligi, hayajon va zavq toshqini!»1. Shoirning Ollohning yagonaligi va uning sir-sinoatlarga boyligi haqidagi g‘oyalari tabarruk so‘zlar asosida yoritib beriladi. Shuningdek, olam mutloq Parvardigorning ijodi deb talqin etiladi, voqelikning go‘zalligi va qudratini Ilohdan, deb hisoblaydi.
Tasavvufning estetik mohiyatini talqin etishda Imom al-g‘azzoliy «Diniy ilmlarning tiriltirilishi» nomli asarida bevosita to‘xtalib, Ollohga bo‘lgan ishq insoniylik, ezgulik, go‘zallik, komillik tuyg‘ularini tarbiyalashligini aytib o‘tadi.
Ekstremizm va aqidaparastlik tushunchalarining mazmun-mohiyati.
Ekstremizm (lotincha – «aql bovar qilmas darajada», «haddan oshish») jamiyatda qabul qilingan qonun-qoidalarga zid radikal qarashlar va harakatlarni anglatadi. Ularga diniy tus berish esa, diniy ekstremizmga olib keladi. Diniy ekstremizm – jamiyat uchun an‘anaviy bo‗lgan diniy qadriyatlar va aqidalarni rad etish, ularga zid g‗oyalarni aldov va zo‗rlik bilan targ‗ib qilishga asoslangan nazariya va amaliyotni anglatadi. Ekstremistik qarashlarni barcha dinlarda, buddaviylik, xristianlik, islomdagi turli oqimlarda uchratish mumkin. Masalan, mutaxassislar katolik cherkovining erkin fikr yurituvchi, hukmron feodal-katolik cherkovi aqidalarini rad etuvchi kishilar – papa hokimiyati dushmanlarini ta‘qib qilish uchun XIII asrda tuzilgan va minglab odamlarning qurbon bo‗lishiga olib kelgan inkvizitsiya faoliyatini ham ekstremizmning o‗ziga xos ko‗rinishi sifatida baholaydilar. Ammo hozirda islom dini niqobi ostidagi diniy-siyosiy harakatlar a‘zolari tomonidan turli jinoyatlar sodir etilayotgani jamiyat xavfsizligiga jiddiy tahdid solmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: |
