Tarmoqlar iqtisodiyoti

jadval. Bozor kapitallashuvi bo’yicha eng yirik kompaniyalar(2020)

2020-yil 3-noyabr holatiga ko’ra, Bozor kapitallashuvi bo’yicha eng yirik kompaniyalar Top-10 taligi. Aksariyat kompaniyalar sohasini texnologiyalar tashkil etadi.²² Shu o’rinda Apple kompaniyasi (AQSH) hozirda eng yirik daromadga ega bo’lib, dunyo bo’yicha peshqadamdir. Shungdek, Amazon (AQSH), Microsoft (AQSH) hamda Alibaba (Xitoy) kompaniyalari ham jahon miqyosida o’z o’rniga ega.
Qo’shma Shtatlarda keng qo'llaniladigan “davlat bozorlari” tizimi orqali sanoat ishlab chiqarishni rag’batlantirishning ikkinchi variantini ko’rib chiqsak. Davlat bozori milliy bozorning eng muhim elementi va asosidir, shu bilan birga, davlat o'z faoliyatida yuqori darajada ishtirok etadi va shu bilan Amerika davlatining asosiy pudratchisi - xususiy kapital bilan iqtisodiy va shartnomaviy munosabatlari imkoniyatiga ega bo’ladi. Shtat federal byudjetdan to’lanadigan buyurtmalarni iqtisodiyotning turli sohalarida joylashtirishi mumkin. Shu tufayli u ma’lum sohalarni rag’batlantirish qobiliyatiga ega. Shuningdek, ushbu vosita yordamida davlat ilmiy tadqiqotlar olib borilishini, shu jumladan fundamental, yangi texnika va texnologiyalarni yaratish va joriy etishga ko’maklashadi. Shuni ta’kidlash kerakki, G’arbiy Yevropa, AQSh, Yaponiya mamlakatlarida davlat to’g’ridan-to’g’ri yoki ilmiy-texnik taraqqiyotni rivojlanishini tartibga solishning bilvosita usullarini qo'llash orqali tartibga solinadigan yuqori innovatsion faollikni saqlashga e’tiborni kuchaytirmoqda. Ilmiy-tadqiqot ishlarini qo’llab-quvvatlash uchun katta miqdordagi mablag’ ajratiladi, unga quyidagilar kiradi:
- targ’ibot siyosatining umumiy tamoyillari va uning maqsadlarini ishlab chiqish;
- har tomonlama axborot yordamini ta’minlash;
- boshqaruv apparatlaridan mustaqil ravishda ishlaydigan ushbu dasturlarni baholash uchun guruhlarni yaratish.
Yaponiyada konstitutsiyaviy qonunchilik darajasida byudjetdan olinadigan yalpi milliy daromadning kamida 3% i ilmiy-tadqiqot ishlanmalarini rivojlantirishga yo’naltirilishi kerak bo’lgan qoidalar joriy etilgan.
Ilmiy-texnikaviy rivojlanishga hukumat ta'sirining usullari va ko'lami mamlakatning raqobatdoshligi va texnologik imkoniyatlariga bog'liq. Mamlakatning yuqori ilmiy-texnik salohiyati va yuqori raqobatbardoshligi bilan asosiy mablag’lar yuqori riskli va shu bilan birga yuqori rentabellikdagi tadqiqot loyihalarini, ilmiy-tadqiqot ishlariga katta moliyaviy investitsiyalarni o’rganishga yo'naltirilgan. Agar mamlakat iqtisodiyotning yuqori texnologik sohalarida shubhasiz yetakchilikka ega bo'lmasa, unda asosiy mablag’lar ilm-fan va texnologiyaning ilg’or tarmoqlarida raqobatdosh mavqeini saqlashga, shuningdek, bozor va ishlab chiqarish imkoniyatlaridan faol foydalanishga, raqobatchilarga nisbatan eng yangi ishlab chiqarish usullarini yanada samarali ishlab chiqarishga sarflanadi. Mamlakat kuchli texnologik qoloqlikka, kam rentabelli ishlab chiqarishga ega bo'lsa, u holda xalqaro ilmiy-texnikaviy hamkorlikni kengaytirish bo'yicha hukumat choralari ko'riladi. Mablag'lar ilg'or texnologiyalarni o'zlashtirish va zarur institutsional va texnologik infratuzilmani yaratishga sarflanadi. Ilmiy-tadqiqot va ishlab chiqarish sohasidagi asosiy yo'nalishlarni aniqlash uchun quyidagilar zarur: ularga nisbatan siyosiy qarorlar qabul qilish zarur bo'lgan texnologiyalarni aniqlash; ushbu texnologiyalarga ega bo'lgan potentsial davlatlarni aniqlash, hukumatning rolini baholash…
Ilmiy-tadqiqot ishlarini davlat tomonidan rag’batlantirish samaradorligi va davlat tomonidan tartibga solishni kuchaytirish usullarini qo'llashga alohida e'tibor qaratish lozim. Masalan, Germaniyada qarz berish va sanoat ishlab chiqarishida yangi texnologiyalarni rivojlanishini kafolatlash uchun davlat mablag'lari mavjud.
So’nggi yillarda jahon raqobatbardoshligi reytingida yetakchi o'rinni egallab turgan Finlyandiya, Janubiy Koreya va boshqa bir qator mamlakatlar tajribasiga asoslanib shuni ta'kidlash kerakki, sanoat ishlab chiqarishni tartibga solishda davlatning muhim vazifasi - bu innovatsion faoliyatida yirik biznesni faollashtirishdir. Korxonalar ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarining asosiy vazifalarini aniq belgilashga, zarur moliyaviy resurslarni jalb qilishga, shuningdek, ilmiy-tadqiqot ishlarining natijalarini real ishlab chiqarish jarayonlarida joriy etishga qodir. O'tgan asrning 70-80-yillaridan boshlab dunyoning texnik jihatdan rivojlangan mamlakatlarida davlat va xususiy sheriklik yirik texnologik yutuqlarni ta'minlashga qaratilgan tadqiqot ishlarini olib borishda faol qo'llanila boshlandi.