Tariyx fakulteti

Juwmaq

Paydalanılǵan ádebiyatlar

Kirisiw.

Antropogenez (antropo... hám...genez) - insan fizikalıq túsiniń qáliplesiwi, miynet iskerligi, tili, sonıń menen birge jámiyettiiń dáslepki rawajlaniw procesi. Antropogonez haqqındaǵı ta'liymat -antropologıya tarmaǵı.

I BAP. Antropogonez mashqalalari.

1.1 Antropogonez mashqalasin u’yreniw, ha’m olardi sheshiwshi etnik nazariyalar.

Antropogenez mashqalası qanday sheshiledi? Házirgi jer ju’zinin’ etnik túsi ju’da’ quramalı hám ha’rqiyli , sebebi keyingi maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, jáhánda úsh mıńnan bes mıńǵasha etnoslar hám etnik gruppalar ámeldegi bolıp, olar shama menen ekiju’z ǵárezsiz mámleketlerde jasap atırlar. Tuwrısında, bunday kóp sanlı xalıq hám xaliqlardiń etnogenezi, yaǵnıy kelip shıǵıwı hám etnik tariyxın úyreniw etnologiya pániniń eń salmaqli hám tolıq sheshilmegen quramalı máselelerinen esaplanadı. Keyingi yarım a’sirde ilimpazlardıń bul máselede keń qamtılǵan jantasıw usılı arqalı alıp barǵan izertlewleri anaǵurlım nátiyjeli nátiyjelerdi bergen. Etnogenetik mashqalalardi sheshiw degi jańa ilimiy princip-larning payda bolıwında orıs etnolog hám antropolog ilimpazlarınıń xızmetlerin úlken. Olar jáhán páninde birinshi bolıp etnogenetik izertlewlerdi ótkeriwde anıq hám tuwrı metodika hám metodologiyani keń qamtılǵan usılda ótkeriw jolların kórsetip bergen edi.

-1-

Bunday quramalı mashqalalardi haqıyqatlıqtan da tek sol usılında, pánniń kóp tarawları qatnasıwında tariyx, antropologıya, lingvistika, xojalıq, materiallıq hám ruwxıy mádeniyat, demografiya, siyasat, hátte etnobotanika, etnozoologiya sıyaqlı tábiy pánler hám basqa faktorlar arqalı sheshiw múmkin. Etnogenetik izertlew da’slep etnos hám etnik gruppalar menen baylanıslı «genezis» terminin túsinip alıw jáne onı ámelde ilimiy tárepten tuwrı isletiwden baslanadı. Tiykarı jáhán páninde etnogenez sóziniń etnologik mánisi materiallıq jáne social antropologıyada qabıl etilgeni sıyaqlı, etnik gruppalardıń tariyxıy kelip shıǵıwı procesi túsiniledi jáne bul termin antropogenez, yaǵnıy adamdıń payda bolıwı hám qáliplesiwi processinde júzege kelgen dáslepki insaniyat hám jámiyetler rawajlanıwı menen baylanıslı bolǵan. Ekenin aytıw kerek, arxeologiya hám paleontologiya jetiskenlikleri tiykarında adamzat Homosapiens tipinen 2 mln.- 20 mıń jıllar burın qáliplese baslaǵan bolsa, dáslepki miynet, til, dinge sıyınıw, kórkem óner sıyaqlı social munasábetler kompleksi 20 mıń - 3 mln.jıllar aldın júzege kelgenligi fanda anıqlanǵan. Lekin, keyingi bes mıń jıllar dawamında insaniyat óziniń dáslepki etnik morfologiyası (dúzilisi) ni saqlap qalmaǵan hám sol dáwir ishinde bir neshe ret etnik ózgerisler júz bergen. Bul process házirge shekem dawam etpekte. Sonday eken, «genezis» sózi latınsha «kelib shıǵıw» mánisinde «et-nos» termininiń qosılıwı menen xalıq (elat) dıń kelip shıǵıwı dep awdarma etiledi hám etnologiya pániniń áhmiyetli mashqalası esaplanadı. Bul termin «sotsiogenez», yaǵnıy dáslepki jámiyetlerdiń payda bolıwı menen baylanıslı halda etnogenetik mashqalalardi birgelikte sheshiwdi talap etedi.

Házirgi pa’nde qabıl etilgen ulıwma konsepsiyaǵa qaray etnogenetik process zamanagóy adamdıń 40 mıń jıllar burin qáliplesiw dáwiri menen baylanıslı. Biraq shın genezis tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar neolit dáwirine tiyisli bolıp, bul waqıtta urıw -qáwimlik dúzimlik munasábetleri qáliplesip tawsılǵan edi. Eger adamzattıń birden-bir orayda payda bolǵanlıǵı tuwrısındaǵı gipoteza (boljaw ) ras bolsa, insaniyat tariyxınıń baslanıwında adamlar toparı ırqiy, etnik, social hám basqa tárepten birdeyde bolǵanlıǵı shubhasız. Keyinirek adamlar sanı kóbeygen sayin júz mıń jıllar dawamında basqa geografiyalıq hám ıqlımlıq regionlar -ga kóshiwi, óz-ara alıslasıwı nátiyjesinde dáslepki antropologıyalıq hám etnik belgileri ózgerip ketken. Bunday process tilge de tiyisli: oraydan uzaqlasqan sayin tekǵana etnik dúzilisi bálki dáslepki sóylesiw tilleri de ózgera baslaǵan. A’qıbette, S. P. Tolstovning sóz dizbegi menen aytqanda, bir oraydan shıqqan etnoslarning dáslepki jámiyet payda bolıwı menen qáliplesken ulıwma tilleri adamlardıń basqa jaylarǵa kóshiwi processinde az-azdan uzoqlashib bir-birine sińip «dastlabki úzliksiz tiller shınjırini» jaratqan. Sol sebepli de bir oraydan shıǵıp pútkil jáhánǵa tarqalǵan hár túrlı tillerde birpara uqsas yamasa jaqın sózler házirge shekem kóp ushraydı. Bunday processda ulıwma tillerden shıqqan dialektler, geyde jańa tiller de payda bóle baslaydı. Ásirese, jergilikli túpkilikli xalıq sanı ko’beygen tárepke etnogenez procesi urıw, qáwimleraro baylanıstı kúsheytip, olardıń etnik birlikleri ayırım elat yamasa xalıq formasında arnawlı bir aymaqta payda boliwina , ulıwma

-3-

xojalıq, ekonomikalıq, social hám basqa mápler jayinde rawajlana baslawına tu’rtki boladi.

Insaniyat tariyxınıń dáslepki dáwirlerinde etnogenez procesine geyde qaraqsılıq urısları menen birge júz bergen ǵalabalıq migratsiya (kóshisler), ayırım etnik gruppalardıń aralasıp ketiwine, yamasa iri etnoslarga mayda urıw -qáwimlerdiń sińip ketiwine sebep bolǵan. Kóshiw aqıbetleri hár qıylında kórinetuǵın bolǵan. Mısalı, etnoslarning ayırım bólimleri ilgeri bulmanǵa ózlestirilgen jerlerge kóship barıp jergilikli xalıq menen aralasıp ketken. Boz jerlerge kóship o'zligini saqlap jańa elat yamasa xalıq (etnos) retinde kóbeyigen. Atap aytqanda, Amerikanı jańalıq ashılıwınan ilgeri bulmanǵa áyyemgi Aziyalıqlardıń kóship keliwi nátiyjesinde hindi qáwimleriniń payda bolıwı, keyininen olar menen kelgindi evropalıqlardıń úlken migratsiyasi áqibetinde aborigen (túpkilikli) xalıqtıń aralasıp ketiwi júdá kóp jańa etnoslar - Meksikalıqlar, Kolumbiyalıqlar, Perulıqlar, chililiklar, Braziliyalıqlardı júzege alıp kelgen. Etnogenez processinde barlıq zamanlarda etnoslarning formalaniwi hám rawajlanıwında til belgileytuǵın, zárúrli element bolıp xızmet etip kelgen. Lingvistlar menen bir qatarda etnologlar tillerdiń aǵayınlıǵın ádetde etnoslarning aǵayınlıǵı dep esaplaydı. Sol sebepli de, xalıqlardıń kóshiwi áqibetinde túrli tiller óz-ara jaqınlasıp, aralasıw júz beredi hám bunday hádiyse dáslepki jámiyet hám mámleketlerdiń payda bolıwı procesi menen baylanıslılıǵı anıqlanǵan. Álbette, usı process tariyxıy hádiyse bolǵanlıǵı sebepli etnogenez etnik birlik

-4-

forması - qáwimlik basqarıw princpınan baslanadı jáne bul basqarıw princpı xronologik tárepten neolit dáwirinde tolıq qáliplesken.