Tariyx fakulteti

Antropoekologiya ha’m geografiyaliq beyimlesiwler.

Insan ushın sırtqı ortalıqtıń tiykarǵı faktorlarınan biri awqat. Awqat sebepli organizmde jumsalatuǵın energiya ornı toltırıladı, kletka hám organizmniń plastikalıq almasıwı támiyinlenedi. Insan ushın bir keshe kúndiz dawamında keminde 2500 kkal energiya zárúr, bul energiya tiykarınan uglevodlar, maylar hám beloklar esabına toltırıladı. Jeńil sińetuǵın haywan, qus hám balıq ónimleri beloktıń tiykarǵı derekleri esaplanadı. Awqat sıpatlı hám kaloriyaǵa bay bolıwı, onda belok, may hám uglevodlardan tısqarı vitaminler (ásirese, adam ornanizminde sintezlenbeytuǵın vitaminler) jeterli bolıwı lazım. Organizm ushın fermentlerdi aktivlestiriwshi beloklar hám biologiyalıq aktiv zatlardıń quramına kiriwshi minerallar (Na, K, Sa, Mn, S, P hám basqalar)da zárúr. Toyıp awqat jemew yamasa awqattıń quramında zárúr zatlar jetispewshiligi organizm niń iziologiyalıq halatınıń buzılıwına sebep boladı. Mısalı, awqat quramında belok hám vitaminlerdiń jetispewi ósiw hám rawajlanıwdıń páseyiwine sebep boladı.

-23-

Okeanlardan uzaqlasqan kontinental orınlarda, mısalı Oraylıq Aziyada, sırtqı ortalıqta, awqat quramında da yod jetispeydi. Nátiyjede qalqan tárizli bezdiń iskerligi buzıladı. Bunday buzılıwlardıń aldın alıw ushın as duzı-nıń quramına álbette yod qosılıwı lazım. Insanlardıń ekologiyalıq ortalıqqa beyimlesiwleri. Adaptiv tipler. Tábiyǵıy hám jasalma ortalıq faktorları insanǵa bárhá tásir kórsetedi. Planetanıń túrli orınlarında insanǵa túrli tábiyǵıy faktorlar tásir kórsetedi. Insan rawajlanıwı dawamında Jer planetası xalqınıń ekologiyalıq beyimlesiwi nátiyjesinde insanlardıń adaptive (beyimlesken) tipleri kelip shıqqan. Adaptiv tip – belgili bir ortalıq shárayatqa beyimlesiwin támiyinlewshi morfologiyalıq, fiziologiyalıq, bioximiyalıq belgiler jıyındısınıń rawajlanıwın belgilewshi reakciya norması. Reakciya norması qansha keń bolsa, beyimlesiwler de sonsha jaqsı boladı. Bul beyimlesiwler ózgeriwsheńlikke baylanıslı. Adaptiv tipler rasalarǵa baylanıslı emes. Olarǵa tá belgiler rawajlanıw dáwirinde aq payda bola baslaydı. Hár qıylı klimatlı aymaqlarda jasawshı xalıqlardıń awqatlanıwında da ayırmashılıq bar. Sol sebepli olardıń as sińiriw fermentleri sintezi, ajıratılıwında ózine tán beyimlesiwler bar. Arktikalıq adaptiv tip. Suwıq klimat` hám kóbirek haywan ónimleri menen azıqlanıw shárayatında qáliplesedi.

-24-

Arktika xalıqları arasında da ósimlikler quramındaǵı C vitaminin az qabıl etiwge beyimlesiw qásiyeti rawajlanǵan. Arktikalıq adaptive tiptiń xarakterli belgilerine: deneniń súyek bulshıq et sistemasınıń jaqsı rawajlanǵanlıǵı, kókirek quwıslıǵınıń keńligi, gaz almasıwdıń tezligi, qanda lipid hám beloktıń, gemoglobin hám xolesterin muǵdarınıń kópligi, lipidlerdiń jaqsı oksidleniwi, energiya almasıwdıń kúshliligi hám termoregulyaciyanıń jaqsı rawajlanǵanlıǵı da kiredi. Tropikalıq adaptiv tip. Bul adaptiv tip ıssı hám ıǵal, azıq racionında haywan belogı az shárayatta qáliplesedi. Azıq-awqat ónimleri tiykarınan ósimliklerden tayarlanǵán bolıp, uglevodlarǵa bay. Belgileri: bulshıq et massasınıń azligi, ayaq-qollardıń uzınlıǵı, kóp ter ajıratıw, kókirek quwıslıǵı tarlıǵı, ter bezleriniń kóp bolıwı, qanda xolestirin muǵdarınıń az bolıwı menen xarakterlenedi. Taw adaptiv tipi – atmosfera basımı pás, kislorodtıń muǵdarı az, gipoksiya, suwıq shárayatta qáliplesedi. Xarakterli qásiyetleri: tiykarǵı zatlar almasıwı jedel keshedi, kókire quwıslıǵı keń, nay tárizli súyekler uzın, eritrocitler sanı, gemoglobin muǵdarı joqarı boladı. Shól-sahra adaptiv tipi – quyash radiaciyası júdá kúshli, ıssı, qurǵaq, continental klimat` shárayatlarında qáliplesedi. Xarakterli qásiyetleri tómendegiler: ıssılıq ajıratılıwı joqarı, ter bezleri jaqsı rawajlanǵan, suwdı kóp paydalanadı. Oraylıq Aziya aymaǵında jasawshı kópshilik xalıq sol adaptive tipke kiredi.

-25-

Juwmaq.

Antropogonezdin’ zamanago’y mashqalalrin joqarida ko’rip shiqtiq olardin’ birqansha tu’rleri da’lileri nazariyalar bolip esaplanadi sondayaq tariyxıy rawajlanıw procesinde insaniyat ekologiyalıq faktorlar tásirinde qánigelesip, bir-birinen ayırım belgiler menen parıqlanıwshı adaptive (beyimlesken) tiplerge ajıralǵan. Adaptiv tippler rasalıq belgilerge qaramastan, túrdiń genofondı menen belgileniwshi beyimlesiw mexanizmleri tiykarında, anıq ekologiyalıq ortalıqqa beyimlesiw nátiyjesinde qáliplesken.

-26-