Lingvistikalıq tan`balar ha`m onın` tu`rleri

Lingvistikalıq tan`balar ha`m onın` tu`rleri.
Adam turmısında qollanılatug`ın tan`balar lingvistikalıq ha`m lingvistikalıq emes tan`balar dep eki toparg`a bo`linedi. Lingvistikalıq tan`balarg`a seslik tilge ta`n elementler jatadı da, al lingvistikalıq emes tan`balarg`a qatnas quralı retinde qollanılatug`ın, seslik tilge qatnası joq ha`r tu`rli materiallı ko`rsetkishler, belgiler jatadı. Bulardın` bir-birine usaytug`ın ta`repleri de, o`zgeshelikleri de bar. Ulıwmalıq bolg`an belgilerge to`mendegiler jatadı.
1. Tan`ba delinip ba`ri de seziw organlarına bilinetug`ın, materiallardan turadı. Materialdan turıwı barlıq tan`balardın` en` tiykarg`ı belgisi.
2. Tan`balar belgili bir mazmung`a, ma`nige qaratıladı. Mazmunı, ma`nisi joq tan`ba bolmaydı.
3. Tan`banın` atqaratug`ın xızmeti bir na`rselerdi bildiriw, xabarlaw, yag`nıy kommunikativlik xızmet.
4. Tan`banın` ba`ri de o`zleri bildiretug`ın ma`ni menen ug`ım menen sha`rtli tu`rde qatnasta boladı. Olardın` arasında hesh qanday ta`biyg`ıy baylanıs bolmaydı. Lingvistikalıq emes tan`balardı ko`shirme tan`ba, signal tan`ba, simvol tan`ba, ko`rsetkish tan`ba dep to`rt tu`rge bo`ledi. Lingvistikalıq tan`balardı lingvistikalıq semiotika izertleydi.
Lingvistikalıq semiotikanın` tiykarg`ı maqseti-tillik tan`balardı u`yretiw, tillik elementlerdin` tan`balıq sıpatın onın` tillik emes tan`balarg`a uqsaslıg`ı menen o`zgesheliklerin ashıw, tillik tan`banın` quramlıq, funktsionallıq o`zgesheliklerin o`zleri bildiretug`ın ma`ni menen qarım - qatnasın ko`rsetiw.
Lingvistikalıq semiotika ma`selesine lingvistlerdin` anıqlap kirisiwi F.de Sossyurdin` tildin` tan`balıq sıpatına arnalg`an miynetinin` («Ulıwma lingvistikalıq kurs») shıg`ıwınan baslanadı.
Lingvistikalıq tan`ba degenimiz neW degen sorawg`a F.de Sossyurden baslap usı bu`gingi ku`nge deyin eki tu`rli juwap o`mir su`rip kiyatır. Birinshisi - tan`ba eki jaqlı, 2-tan`ba bir jaqlı boladı degen.
F.de Sossyur o`zinin` «Ulıwma lingvistikalıq kurs» degen miynetinde: tan`ba eki jaqlı boladı, onın` biri-materiallıq jag`ı (akustikalıq) ekinshisi-idealıq jag`ı tan`balanıwshı boladı: bul eki
element tıg`ız baylanıslı, tan`ba degenimiz-usı ekewinin` bir bolıwlıg`ı, basqasha aytqanda «Ug`ım menen akustikalıq ko`rsetkishtin` kombinatsiyası..
Tan`ba degenimiz tan`ba menen tan`balanıwshının` birigiwinen, qosılıwınan payda bolg`an pu`tindi tu`sinemiz»-deydi.
Lingvistikalıq tan`balardın` beretug`ın xabarlarının` ma`nilerine qaray bo`liw bar.
Bo`liwdin` bul tu`ri nemis alımı Edmund Gusserl menen avstriyalı psixolog Karl Byuller atları menen baylanıslı. Bul alımlar tillik tan`balar bildiretug`ın ma`nilerine qaray simptomlar, signallar, simvollar dep u`shke bo`ledi. Bunın` birinshisin xabar beriwshinin` ishki psixikalıq halın bildiretug`ın tan`balar deydi de, og`an uh, ah, pah usag`an so`zlerdi jatqaradı. Olardın` xızmetin tildin` ekspressivlik xızmeti deydi. Signallarg`a u`ndew, shaqırıwı, qaratıw ma`nide qollanılatug`ın so`zlerdi jatqaradı, olardı tildin` appelyativlik xızmeti deydi. Tildin` xızmetinin` ishindegi en` a`hemiyetlisi- simvollıq xızmet. Adamlardın` bir-biri menen so`ylesiwin, pikir alısıwın iske asıratug`ın - usı simvollıq tan`balar. Simvollıq tan`balardın` xızmetin repezentativlik, yamasa kommunikativlik xızmet dep ataydı.
Lingvistikalıq tan`balardın` lingvistikalıq emes tan`balardan bir talay o`zgesheliklerin ko`riwmizge boladı.
1. Seslik til menen onın` tan`baları a`piwayı semiotikalıq tan`balarday tek bir na`rselerdi xabarlap g`ana qoymastan,sonın` menen ol-du`n`yanı tanıp- biliwdin` quralı. Sonlıqtan tilde tan`balıq sıpat bar,til-tan`balar sisteması, yamasa semiotikalıq sistema degende, onı tillik emes a`piwayı tan`balar menen qatar qoyıwg`a bolmaydı.
2. Lingvistikalıq tan`balarg`a tan`balıq xızmetti belgili birewler arqalı aldın ala jasalg`an kelisim boyınsha belgilep bermeydi. Ol sol tilde so`yleytug`ın pu`tkil xalıqtın` tabısı,sonlıqtan ol tillik ja`ma`a`t ag`zasının` barlıg`ına da belgili, ulıwma xalıqlıq boladı.
3. Lingvistikalıq tan`ba adamzat o`mirinin` barlıq tarawında, ja`miyet ag`zasının` barlıg`ı ushın da birdey da`rejede (kerisinshe ken` ko`lemde qollanıladı.Onın` beretug`ın xabarı sheksiz.
4. Kerek jerinde belgili-maqsetlerge sa`ykes tillik tan`balardı tu`rlendirip qollanıwg`a boladı. Onın` tu`rli xabarlardı ja`n-jaqlı etip qubıltıp, o`zgertip, ken`eytip beriw mu`mkinshiligi tan`balardın` usınday ko`piliginde. Sonlıqtan alımlar lingvistikalıq tan`banı «barlıg`ın aytıwg`a shaması keletug`ın (A.Martin)» barlıq basqa semiotiklardı awdarıwg`a bolatug`ın (L. El`melov) «Barlıq tiptegi tan`balardın` orkestorı» (T. Milovskiy) dep anıqlaydı.
5. Lingvistikalıq emes tan`balar sistemasında tan`banın` bir g`ana predikativlik ma`nisi g`ana boladı. Ol mayda tan`bag`a bo`lsheklenbeydi. O`z sistemasındag`ı basqa tan`balar menen ma`nilik jaqtan baylanısı bolmag`anlıqtan ha`r tan`banın` o`zine belgilep berilgen da`slepki mazmunı o`zgermeydi, basqa tan`balar mazmunına ta`siri bolmaydı. Tillik emes tan`balar o`nimsiz bolatug`ını usınnan.
Al lingvistikalıq tan`balardın` quramı menen sisiteması basqasha. Tan`banın` eki tu`ri boladı: onın` biri - nominativlik tan`balar (so`zler, frazeologiyalıq dizbekler) ekinshisi -sintaksislik (ga`pler). Sonın` menen birge olar o`z-ara iearxiyalıq qatnasta boladı.
6. Tillik tan`balardın` basqa tan`balardan ob`ektiv o`mir shınlıg`ın sheber jıynaqlap bere alıwı, basqa tan`balarday tek kommunikativlik g`ana emes al ekspressivlik te, paradigmatikalıq ta, reprezentativlik te, signifikativlik te xızmet atqaradı.
7. Tillik tan`balardın` emotsionallıq ekspressivlik xızmeti tek lingvistikalıq tan`balarg`a g`ana ta`n.
8. Ja`ne bir o`zgesheligi tan`ba menen tan`balardın` arasındag`ı baylanısının` erkinligi.
9. Lingvistikalıq tan`balardın` tag`ı bir o`zgesheligi tan`ba menen tan`balanıwshı arasındag`ı qarım-qatnas.
Til tan`baları o`zlerinin` qurılısı, baylanıslılıg`ı xızmeti jag`ınan pu`tin bir sistemanı quraydı. Olardın` ishinde qurılısı jag`ınan kishkene ha`m qospalı tan`ba birliklerin ko`riwge boladı. Ma`selen: fonema, morfema basqa qospalı tan`balarg`a, ma`selen, so`z ha`m ga`pke qarag`anda kishi tan`balar bolıp tabıladı. Til biliminde tildin` tan`balar sistemasında tolıq tan`ba sıpatında ga`p, al tiykarg`ı tan`ba sıpatında so`z tanıladı. So`z tilden tısqarı sotsiallıq informatsiyanı beriwde belgili bir ug`ımnın` simvolı tolıq tan`ba arqalı jasalatug`ın ha`m an`latılatug`ın mazmundı payda etiwde tiykarg`ı birlik boladı. Usının` menen birge so`z tiykarg`ı tan`ba sıpatında anaw ya mınaw predmet yamasa qubılısqa qatnaslı, ulıwmalastırıwshı, nominativlik, xabarlawshı, pragmatikalıq yag`nıy aytıwshı menen tın`lawshının` sezimlerin de bildiretug`ın xızmetlerdi atqaratug`ın uqıplılıqqa iye.
Tildin` tan`balıq qa`siyetin anıqlaw ha`m biliw sog`an sa`ykes tildin` ishki ha`m sırtqı qurılısına, materiallıq ha`m ideallıq ta`eplerin tolıg`ıraq u`yreniwge mu`mkinshilik beredi. Solay etip til tan`balı xarakterge iye. til tan`baları turaqlı sistema sıpatında jasaydı. Ja`ma`a`t sanasında traditsiyalıq qabıl etilgen, qa`liplesken, ol adamlardın` sotsiallıq turmısının` talabına, ja`miyetlik talapqa qaray o`zgerislerdi qabıl etedi ha`m rawajlandıradı.