5-topshiriq Tarixiy taqiqotlarning maxsus usullari haqida umumiy tushuncha bering.
Sinxron usul qanday holatlarda qo’llaniladi?
Muamoviy-xronologik usul haqida ma’lumot bering.
Davrlashtirish usuli muammolari nimalarda ko’rinadi?
Qiyosiy tarixiy usulning afzalliklari haqida gapirib bering.
Retrospektiv usulning mohiyati nimadan iborat?
Tarixiy tadqiqotlarda miqdoriy usulning xususiyatlari nimalaran iborat?
Tarkibiy tahlil usulining afzalliklari nimalardan iborat?
Javoblar: Tarix fanining maxsus usullari 2 guruhga bo‘linadi: ilmiy tadi|ii|oUaming umumiy usullariga o‘xshab ketadi. Bularga sinxron, xronologik (uning bir turi - muammoviy-davriylik), davrlashtirish usuli (diaxron). 2-guruh usullar esa mantiqiy usullarga yaqin bo‘lib, nazariy tadc|iqotga va tarixiy voqealami taqqoslash, ulardagi qonuniyatni aniqlashga asoslangan. Unga tarixiy taqqoslash, retrospektiv usullar kiradi.
Sinxron usul - turli voqea va hodisalami bir paytda o‘rganish. Turli voqea va hodisalami alohida o‘rganish ulaming ahamiyatini oshirib yoki kamaytirib yuboradi, natijada absolyutlashtirish kelib chiqadi. Voqelik haqida subyektiv qarashlar paydo bo‘lishiga olib keladi. Bundan tashqari, sinxron usuldan foydalanish voqeliklar o'rtasidagi murakkab aloqalami va o‘zaro ta’simi o'rganish imkonini beradi. Voqelik va jarayonni to‘g‘ri tushunish uchun barcha aloqalami va “o‘tishlami”, o‘zaro ta’simi aniqlash muhimdir. Bir voqelikning kelib chiqish sabablarini va xarakterini ochib berish uchun boshqa ko‘plab voqeliklami tadqiq etish zarur.
Muammoviy-xronologik usul - tarixiy voqea va hodisalami m a’lum bir tarixiy davr doirasida ulaming ketma-ketligi, harakati va o‘zgarishi nuqtayi nazaridan o‘rganiladi. Ushbu usul bir-biri bilan bog‘liq voqealar xronikasini o‘rganib, tadqiq etilayotgan jarayonning mohiyatini ochish imkonini beradi.
Davrlashtirish usuli - inson, jamiyat yoki voqeliklaming alohida qismlarini tadqiqot mobaynida alohida bosqichlarga ajratish. U tarixiy tadqiqotlaming muhim usullaridan biridir. Bu usul tarixiy jarayonning ma’lum bir davr mobaynidagi sifal jihatidan o‘zgarishini aniqlash imkonini beradi. Shuningdek, m a’lum bir davrda tarixiy voqeliklaming mohiyatini va qonuniyatini ochishga yordam beradi.
Qiyosiy-tarixiy usul - o‘rganilayotgan hodisalar o‘rtasidagi o‘xshashlik va farqlami aniqlashga asoslangan, Bu usul o‘rganilayotgan voqelikni o‘rganib bo‘lingan voqelik bilan qiyoslash hamda birinchisining mohiyatini anglab yetishga yordam beradi. Ushbu usul XIX oxiri - XX asr boshlarida yagona ilmiy usul sil'atida tan olingan. Qiyosiy-tarixiy usul voqeliklami va uning ko‘p tomonlarini, xusvisiyatlarini rivojlanishda o‘rganishni taqozo etadi. Ushbu usulning kuchli tomorflaridan biri tadqiq etilayotgan voqeliklami keng qamrab olishga imkon beradi. Eng kamida ikki “qator” voqelikni, jarayonni parallel ravishda o‘rganish tadqiqotchiga alohida analogik voqelikliir o‘rtasidagi aloqalar xarakterini kuzatish imkonini beradi.
Tarixiy modellashtirish usuli (retrospektiv) - tarixiy jarayol qaytarilmaydi, tarixiy vaqt orqaga qaytmaydi kabi m a’nolarda ish latiladi. 0 ‘tmishga aylangan voqealami real holatda tiklash imko ni yo‘q. Ammo real holatni tiklab bo‘lmasa-da, uni fikrda modeliil amalga oshirish, tarixiy voqelik va jaravonlami ishonchli ravishdi tasvirlab berish mumkin. Tarixiy voqelik va jarayonlami ishonchl ravishda tasvirlab berish, ulaming sabablarini, aniq bir tarixiy sha| roitda rivojlanishi va amal qilishi qonuniyatlarini aniqlash tarii fanining vazifasidir.
Miqdoriy usullar - voqelik va jarayonlami miqdoriy ko‘rsatkichlai tizimi asosida tahlil qilish. Matematik usullar - miqdoriy ma’lumotlai asosida voqelik va jarayonlaming miqdoriy, matematik modelini yara< tishdir. Ulaming ikkalasida ham tahlil uchun miqdoriy ko‘rsatkichla] asos bo‘lib xizmat qilganligi va materiallami ishlash uchun maternal tik apparat qo‘llanganligi sababli, ular o‘rtasida o‘xshashlik ko‘pligj uchun bu ikki atama aynan bir-biriga o'xshash deb qabul qilinadi. Miqdoriy usulning paydo bo‘lishiga sabab tarixchilar miqdoril xulosa va bu ma’lumotlami hisob-kitob qilishiga to‘g‘ri kelishda edij Tarixchilar o‘z faoliyati mobaynida miqdoriy xulosalarga ko‘p mu-i rojaat etadilar. Tarixchilaming xulosalari odatda xarakter kasb etadii Masalan, 1914-yilda britan ishchisi savodliligi yoki eng yangi tarix davrida ingliz ayollari kech turmushga chiqqanlari haqidagi masalalarga aniqlik kiritish miqdoriy tahlil qilishni taqozo etadi.
Tarkibiy tahlil usuli-Ijtimoiy fan sohalarida qo‘llaniladigan usuldir. Tahlil predmeti tis borot berish qobiliyatiga ega bo‘lgan matnlar tarkibidan iborat. Iiukibiy tahlil o‘z mohiyatiga ko‘ra xuddi miqdoriy tahlil usuli kabi inuln va matnlar majmuasini tahlil qiladi. Tarkibiy tahlilda manba o'lganilayotganda unga yondosh bo‘lgan barcha axborot manbalari Innlek tahlil qilinadi. I Ishbu usulning keng qo‘llanila boshlangan davri axborot asrining boshlanishi bilan bog‘liq, biroq XVIII asrdayoq Shvetsiyada bu u n iiI bilan bog‘liq ayrim tadqiqotlar yaratilgan. XX asming 30-yilIiii iilan bu usul to‘laqonli sifatida AQSHda ijtimoiy fanlar doiranuhi keng qo‘llanila boshlandi. Mazkur usulning nazariy masalalarini ynmtishdaAQSHlik olimlar B.Met’yu, A.Tenni, D.Spid, D.Uipkennie vii keyinchalik fransiyalik tadqiqotchi J.Kayzeming xizmatlari katta bo’lgan. Dastlab tarkibiy tahlildan sotsiologik tadqiqotlarda, liimladan, reklama va targ‘ibot ishlari materiallarini o‘rganishda qo’llanilgan.
