Tarixiy geografiya va kartografiya

 
9-MAVZU: 1917-1924 yillarda Turkistonning tarixiy geografiyasi. 
 
REJA: 
1.
 
1917 yil oktyabr davlat to`ntarilishining Turkistonga ta`siri. 
2.
 
TASSR ning tashkil topishi va uning geografiyasi 
3.
 
Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tashkil topishi 
4.
 
Xorazm Xalq Sovet Respublikasi tashkil topishi 
Tayanch so`z va iboralar:
Oktyabr davlat to`ntarishi, Ye.Perfilev, Kichik 
Ergash, Turkiston muxtoriyati, TASSR
, 
Kobozev, S’ezd, F.I.Kolesov, xalq 
komissarlari soveti, RSFSR, BXSR, XXSR. 
1917 yil 25 oktyabrda bolsheviklar Petrogradda Muvaqqat hukumatni 
ag'darib tashlab, hokimiyatni zo'ravonlik yo‘li bilan egallashdi. Rossiyaning 
markazida ro‘y bergan bu voqealaming ta’siri oradan ko‘p vaqt o‘tmay 
Turkistonga ham yetib keldi. 
28 oktyabrda Toshkentning yangi shahar qismida yevropalik ishchilar va 
harbiylar bolsheviklaming qo‘llab-quvvatlashi bilan qurolli to'qnashuvlami boshlab 
yuborishdi. 1 noyabrda esa ular Muvaqqat hukumatning Turkiston Qo'mitasini 
qamoqqa olib, Toshkentda sho‘rolar hokimiyatini o'matishdi. 
1917 yil 26 noyabrda Qo‘qon shahrida o‘lka musulmonlarining IV 
favqulodda s’ezdi ishboshladi. Unda o‘lkaning barcha mintaqalari va ko'pgina 
jamoat tashkilotlaridan 200 nafardan ortiq vakil hozir bo‘ldi. Kun tartibiga o‘lkani 
boshqarish shakli, Turkiston Markaziy musulmonlar sovetini qayta saylash, 
Turkiston ta’sis majlisi, milisiya, moliya va boshqa masalalar qo‘yildi. 28 
noyabrda tashldl topayotgan mazkur davlatning nomi „Turkiston Muxtoriyati“ deb 
ataladigan bo‘ldi. Hokimiyatni esa Ta’sis s’ezdi chaqirilgunga qadar Turkiston 
Muvaqqat Kengashi va Turkiston xalq (Milliy) Majlisi qo'lida bo'lishi ta’kidlandi. 
Toshkentdagi sovet hukumati Turkiston Muxtoriyatini o‘zi uchun xavfli deb bildi 
va qanday bo‘lmasin uni yo'qotishga tayyoigarlik boshladi. Ular Qo‘qondagi 
voqealami diqqat bilan kuzatib, uning rivojiga o‘z ta’sirini o‘tkazishga urindilar. 
Lekin 1918 yil 18 fevralda “Ulamo“ jamiyatitashabbusi bilan Muxtoriyatda 
to'ntarish yuz berdi. Mustafo Cho‘qay o‘g‘li boshchiligidagi hukumat mahkamasi 

---

78 
ag‘dariladi va hukumat Qo‘qon shahar milisiyasi boshlig‘i Kichik Ergashga o‘tadi. 
18 fevraldan 19 fevralga o‘tar kechasi Toshkentdan o‘lka harbiy komissari 
Ye.Perfilev boshchiligidagi zambaraklar bilan qurollangan qo'shin yetib keldi.
Ye.Perfilev shahami uch tarafdan o‘rab olib, 19 fevral kuni ertalab Kichik 
Ergashga talabnoma yo'llaydi. Kichik Ergash uning talablarini bajarishdan bosh 
tortgach, Ye.Perfilev Qo‘qon shahrini 12 zambarakdan o‘qqa tutdi. Kunduz soat 
birda boshlangan o‘q yomg'iri shomgacha shahami vayronaga aylantirdi. Ammo 
shunga qaramay, muxtoriyatcMar taslim bo‘lmadilar. Har bir binoni, har bir 
do'konni, har bir karvonsaroyni mardlarcha himoya qildilar. Muxtoriyatchilar 
shahami qizil gvardiyachilar, avstro-venger harbiy asirlari va arman birlashmalari 
(dashnoqlar)dan tashkil topgan sovet qo'shinlari hujumidan uch kun himoya 
qildilar. Ammo tinch yo‘1 bilan hokimiyatni oUshga ishongan Turkiston 
Muxtoriyati o‘zini himoya qilishga qodir emas edi. Chunki ular yaxshi 
qurollanmagan bo'lib, ulaming quroU asosan tayoq, bolta, ketmon oshpichoqdan 
iborat edi. Shu tariqa Turkiston Muxtoriyati tugatildi. 
1918 yil 20 aprelda Toshkentda sovetlaming V o'lka s’ezdi ish boshladi. 
1918 yil 30 aprelda s’ezd „Turkiston Sovet Federativ Respublikasi to'g'risida 
Nizom" ni qabul qildi. Bu nizomga ko'ra Turkiston o'lkasining hududi „Rossiya 
Sovet Federasiyasining Turkiston Sovet Respublikasi" deb e’lon qilindi. Uning 
tarkibiga Turkistonning barcha hududi o'zining geografik chegarasi bilan kiritildi. 
Xiva bilan Buxoro esa bundan mustasno edi. Turkiston respublikasi muxtoriyat 
tarzida boshqarilib o'zining barcha faoliyatini RSFSR hukumati bilan 
muvofiqlashtirar va uni e’tirof qilar edi. 
Rossiya bilan o'zaro munosabatlarini belgilash uchun s’ezd 5 k^hidan iborat 
komissiyani sayladi. o’ezd birinchi marta oliy qonun chiqaruvchi organ - Turkiston 
Respublikasi Markaziy Ijroiya Qo'mitasini (TurkMIQ) 36 kishidan iborat qilib 
sayladi. MIQ a’zolaridan 18 kishi bolsheviklardan, 18 kishi eserlardan edi. A’zolar 
orasida mazkur partiyalarga mansub bo'lgan mahalliy millat vakillaridan - 
H.Ibrohimov, D.Mirzaboyev, A.Sh.Sharafutdinov, O.Yusupov, Q.Otaboyev va 
boshqalarbor edi. Biroq ular ozchilikni tashldl etardi. MIQ raisi qilib P.A. 
Kobozev, ikkinchi rais qihb bolshevik A.F.Solkin saylandi. Tub aholi vakillari 
bo'lmagan kishilar MIQ rahbarlari qihb saylangan edi. 
S’ezdda F.I.Kolesov boshchihgidagi 14 kishidan iborat xalq komissarlari 
kengashi ham (7 kishi bolshevikdan va 7 kishi so'l eserlardan) saylandi. Turkiston 
hukumati tarkibiga birinchi marta mahalliy millat vakillari O.Tursunxo‘jayev, 
X.Ibrohimov va Ashurxo‘jayev ham saylandi. S’ezdda saylangan 14 xalq 
komissarlaridan tashqari yana 2 xalq komissari - temir yo‘llar hamda pochta va 
telegraf 
komissarlari 
saylandi. 
Shunday 
qilib, 
Turkiston 
Respublikasi 
hukumatining a’zolari qilib hammasi bo‘lib 16 kishi saylandi, ulardan faqat uch 

---

79 
kishi mahalliy aholi vakillari edi. Holbuki, mahalliy aholi o‘lka aholisining 95 
foizini tashkil etardi. 
Shu tariqa, Moskvaning ko‘rsatmasi bilan Turkistonni sovet muxtor 
respublikasi deb e’lon qilgan sovetlarning V o‘lka s’ezdiga qadar bo‘lganidek, 
ko‘p millionli mahalliy aholi vakfflaridan o‘lkani boshqarishda ishtirok etishi 
arzimas darajada qolaverdi. Awalgidek Turkistonni mahalliy aholi vakillari 
bo‘lmagan, bolsheviklar va so‘l eserlar partiyalariga mansub ishchilar, soldatlar, 
ziyolilardan chiqqan tor doira vakillari boshqarishni davom ettirdi. Ular o‘zlari 
xohlagan tarzda, Markaz manfaatlarini hisobga olgan holda o‘lka xalqlari taqdirini 
hal qila boshladilar. 
1917-1920 yillar faqat Turkiston xalqlari uchungina emas, balki Xiva va 
Buxoro xalqlari uchun ham jiddiy larzalar keltirgan davr bo‘ldi. 
1917 yilning boshlarida O`rta Osiyo xonliklari Rossiya protektorati ostida 
edi. O`sha yili sodir bo‘lgan fevral inqilobi natijasida chor samodeijaviyesi 
ag‘darilib, Buxoro va Xivada esa amirlik va xonlik tuzumi saqlanib qoldi. 
Chorizmga vassal bo‘lgan Buxoro amirligi va Xiva xonligi ko'rinishidan mustaqil 
davlatlar bo‘lsa-da, ular aslida o‘z mustaqilligini yo‘qotgan va amalda chorizmning 
mustamlakasiga aylangan edilar. 
Xiva xonligida ham ahvol murakkab bo‘ldi. Asfandiyorxon o‘z 
hokimiyatining mamlakatda keskin tus olgan siyosiy vaziyatga qarshi kurash olib 
borish uchun zaifligini his qilib, 1918 yil 22 yanvarda Junaidxonga xonlikni 
biigalikada boshqarish va bolsheviklaiga qarshi kurash olib borishni taklif etdi. 
Junaidxon 1917 yil sentyabrda Erondan Xivaga qaytib keldi. Asfandiyorxon 
poytaxtga yetib kelgan Junaidxonni qo‘shinlar qo'mondoni (sardori karim) qilib 
tayinladi va mamlakatdagi butun hokimiyatni to‘laligicha unga topshirdi. 
Biroq Asfandiyorxon taxt tepasida ko‘p o‘tirmadi. Oradan ko'p o'tmay u 
o'zining bir necha yaqin kishilari bilan birga Junaidxonning ko'rsatmasiga muvofiq 
o‘ld irildi. Junaidxon taxtni egallamadi, aksincha, an’anaga sodiq qolgan holda, 
taxtga (marhum xonning akasi) Said Abdulloxonni o'tqazdi, o'zi esa haqiqatda 
mamlakatning hukmdori bo‘lib qolaverdi. 
Turkiston Avtonom Respublikasi, xususan, uning Amudaryo bo'linii bilan 
Junaidxon o'rtasida qurolli to‘qnashuv muttasil kuchayib bordi. Turkiston 
Avtonom Respublikasi va uning Amudaryo bo‘limi Xiva xonligining ichki 
ishlariga doimiy aralashib, u yerga Naumov, Leyggold, Kanoplyov va boshqalar 
boshchiligidagi jazo otryadlarini yuborib turdilar. Mamlakatning tinch aholisini esa 
muttasil taladilar. Sovet Turkistoni ayrim rahbarlari bu bilan cheklanmasdan 
mustaqil Xiva xonligiga bevosita qurolli hujum qilish va uni TASSRga qo'shib 
olish rejalarini o‘ylab yurardilar. 

---

80 
1919 yil 22 dekabrda Turkkomissiya direktivasiga binoa Turkkomissiya va 
Turkfront vakili Skalov va Amudaryo qo'shinlari guruhi qo‘shininning qo‘mondoni 
Shcherbakov Xiva xonligi hududiga „uning qo‘zg‘olon ko'targan xalqiga yordam 
ko‘rsatish uchun" bostirib kirish to‘g‘risida buyruq berdilar. Amudaryo (Xiva) qo 
'hinlari guruhining qismlari ikki otryadga: N.A.Shaydakov uiondonligidagi 
shimoliy va N.M.Shcherbakov qo'mondonligidagi janubiy otryadlarga bo'lindi. 23 
dekabrda sovet qo'shinlarining xonlik hududiga bostirib kirishi boshlandi. Janubiy 
otryad tarkibida xivalik qochoqlardan (yosh xivaliklar, kommunistlar va 
hokazolar) tashkil topgan ko'ngilli otryad ham kurashdi. Sovet qo'shinlari ilgarilab 
borgan sari ularga turkman va o‘zbek aholisidan tashkil topgan qo'zg'olonchilar 
otryad lari qo'shilaver- dilar. 28 dekabrda ularga Guchmamadxon Yaxshigeldi, 
Murodbaxshi, G'ulomah otryadlari qo'shildi. Tez orada xivalik qo'zg'o- 
lonchilaming umumiy soni 3 ming kishiga yetdi. Sovet qo'shinlari Junaidxon 
qo'shilmalari qarshiligini yengib, qo'zg'olonchilar otryadlari bilan birgalikda 
Ko'hna Urganch, Eminqal’a, Porsu, llyali, Toshhovuzni qo'lga kiritdi. Qizil armiya 
qismlari va qo'zg‘olonchilar otryadlari 1920 yil yanvarning ikkinchi yarmida 
Junaidxon qo‘shinlariga G'ozovot tumanida jiddiy zarba berib, poytaxtga 
yaqinlashib keldilar va 1 fevralda shahaiga jangsiz kirdilar. 
1920 yil 27-30 aprelda Xivada bo‘lib o'tgan xalq vakillarinig I Butunxorazm 
qurultoyi Xiva xonligini bekor etilgan deb e’lon qildi va mamlakatni Xorazm Xalq 
Sovet Respublikasi deb e’lon qildi. Qurultoy Xorazm Xalq Sovet Respublikasining 
Muvaqqat Konsti- tusiyasini qabul etdi. Qurultoy ro‘y bergan to'ntarilishni va 
uning natijasida o‘matilgan tuzumni