Tarix va falsafa kafedrasi o`zbekiston tarixi fanidan o`quv uslubiy majmua denov-2021

Reja:

1. 
   Sovet hokimiyatining milliy siyosati.
   
2. 
   SSSR tashkil etilishi.
   
3. 
   Milliy-hududiy chegaralanish masalasi va unga mahalliy kadrlarning munosabati
   
4. 
   Milliy-hududiy chegaralanishning oqibatlari.
   

Большевиклар партияси бош бўлган совет ҳокимияти Туркистон мустақиллиги учун курашган ватанпарвар кучлар ҳаракатини даф этишга муваффақ бўлгач, эндиликда бу худудда узоққа мўлжалланган ўз маккорона режаларини амалга оширишга киришди.
Шу мақсадни кўзлаб у XX асрнинг 20-йиллари бошларидан бу заминда мустамлакачиларга хос «орани буз, ҳокимлик қил» қабилидаги ўз миллий сиёсатини ҳаётга ючил тадбиқ этшн йўлини тутди. Аслида советларнинг миллий сиёсати чоризмнинг кўп замонлар бу юртда юритиб келган шовинистик, улуғ давлатчилик сиёсатидан моҳият эътибори билан фарқ қилмасди. Фақат унинг шакли-шамойили ўзгарган эди, холос.
Гап шундаки, чоризм ҳукмронлиги даврида чекка ўлкалар халқлари очиқ-ошкора тарзда камситилар, уларнинг инсоний қадр-қиммати, ор-номуси, аслий миллий қадриятлари таҳқирланар эди. Совет мутасаддилари эса ўзларининг ниқобланган сохта ишлари, ёлғон-яшиқ ваъдалари билан мазлум миллат кишиларини ўз ҳукмларига бўйсундиришга интилдилар.
Туркистон халқлари ўз миллий давлатчилигини тиклаш ва ривожлантиришга интилди. 1920 йил январида бўлиб ўтган Туркистон Компартиясининг V ўлка конференциясида Туркистон АССР МИҚ раиси Т. Рисқулов сўзга чиқиб «Ягона Туркистон ғояси»ни илгари суради, асосан туркий халқлардан иборат Туркистон АССРни Турк Республикаси, Туркистон Компартиясини Турк компартияси, деб ўзгартиришни таклиф қилади. Бу таклифлар конференцияда, шунингдек, ўлка ижтимоий-сиёсий ҳаётида, РКП(б) Марказқўми, унинг Сиёсий бюроси, совет ҳокимияти доираларида турли баҳсларга сабаб бўлади. Т.Рисқулов таклифлари миллатчилик, отмачилик руҳидаги қарашлар деб баҳоланди.
Т.Рисқулов, Н.Хўжаев ва бошқалар таркибида тузилган делегация Москвага бориб, совет ҳукумати олдига Турккомиссияни тугатиш, Туркистонга ўз қуролли кучларига эга бўлиш хуқуқини бериш, Шарқ мамлакатлари билан алоқа ўрнатишда Туркистон хукуматига мустақиллик бериш каби талабларни қўйдилар. Шу боисдан «Туркистон масаласи» бир неча бор Марказда, РКП(б) Марказий Қўмитаси Сиёсий бюросининг 1920 йил март-июнь ойларидаги мажлисларида муҳокама қилинди. Оқибатда натижа шундай бўлдики, мазлум халқлар «доҳийси» ва «нажоткори» Ленин, бу масалани 1920 йил 29 июлида кўрган РКП(б) Марказкўми Сиёсий бюроси туркистонлик делегация илтимосномасига ижобиий баҳо бермади. Бунинг аксича, Совет хукумати ва партия раҳбарияти ўлкадаги вазиятни тезликда бартараф этиш учун шошилинч тарзда «РКП(б)нинг Туркистондаги асосий вазифалари тўғрисида» деган ном остида бир неча қарорлар қабул қилди. Жумладан, ўлка ҳаёти устидан назоратни кучайтириш, совет ҳокимияти негизларини мустаҳкамлашга қаратилган «Туркистонда ҳокимиятни ташкил этиш тўғрисида» махсус қарор қабул қилинди. Унда Туркистонда Бутунроссия Марказий Ижроия Кўмитаси, РСФСР Халқ Комиссарлари Совети ва РКП(б) Марказий Қўмитасининг доимий ваколатхонаси бўлиши зарур деб кўрсатилди. Унда шунингдек, федерал хукумат билан Туркистонда маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг вазифалари доираси аниқ-равшан белгилаб қўйилди. Шундай қилиб, ўлка халкларининг ўз тақдирини ўзи белгилаш, ўз миллий давлатчилигини ўз хоҳишларича, хуқуқий асосда ташкил қилиш борасидаги яна бир уриниши барҳам топдирилди. Ҳамма гап шундаки, Россия Совет Федерацияси хукумати Туркистоннинг эмин-эркин ривожланиш йўлидан илгарилаб боришини эмас, балки уни доимий ўз назоратлари остида бўлишини хоҳлардилар. Ўлканиг меҳнатсевар, жафокаш халқи, унинг битмас-туганмас бойликлари, табиий ва минерал ресурслари Марказ фойдасига ишлаши уларнинг бирдан-бир муддаолари эди. Хукмрон Марказ ташаббуси билан ташкил этилган Турккомиссия, Ўрта Осиё Бюроси, Ўрта Осиё Иқгисодий Кенгаши сингари нуфузли органларнинг ўлка ҳаётининг барча жабаҳаларини ўз назоратига олиш, ўз юмларига бўйсиндириш йўлида ҳаракат этиб келганлигининг боиси ҳам мана шундадир.


Большевиклар бошлиқ советлар ҳокимияти собиқ чор империяси худудларида вужудга келган мустақил совет республикалари жиловини ўз қўлига олиш мақсадида совет республикалари итгафоқини тузишга, уларни РСФСР атрофига жипслаштиришга асосий эътибор қаратди. РСФСР хукумати 1918-1920 йилларда янги совет республикаларига дипломатик, сиёсий-иқтисодий, ҳарбий, молиявий таъсир ўтказиб борди.
Гарчи бўлажак итгафоқ совет республикаларининг дўстлик ва тенгликка асосланган ихтиёрий итгафоқи бўлади, дейилсада, бироқ узоқни кўра билган республикаларнинг қатор раҳбарлари бунга қарши эдилар. Масалан, Украинада УКП(б) Марказий Кўмитаси котиблари Х.Г.Раковский ва Д.Л.Пятаков ягона итгафоқ давлати ғоясига қарши чиқиб, умумиттифоқ ҳокимият органлари бўлмаган «конфедерация» тузишни ёқлаб чиқдилар. РКП(б) Марказий Қўмитаси Сиёсий бюросида, большевиклар партиясининг съездлари ва пленумларида, шунингдек совет ташкилотларида бу масала кенг муҳокама қилинди.
Ниҳоят, РКП(б) раҳбарлигида жойларда узоқ вақт олиб борилган ташвиқот-тарғибот ишлари ва кўрсатилган тазйиқлар ўз натижасини берди. Украина, Белоруссия, Закавказье Федерацияси Компартиялари, бу республикалар советларининг съездлари РКП(б) Марказқўмининг «СССРни тузиш тўғрисида»ги таклифларини кўллаб-қувватлашларини баён қилдилар.
1922 йил 26 декабрда Бутунроссия Советларининг X съезди совет республикаларини ягона совет давлатига бирлаштиришни зарур деб топди. Съезд ўзи сайлаган делегацияга УССР, БССР ва ЗСФСР делегациялари билан биргаликда Совет Социалистик Республикалари Итгафоқини ташкил этиш тўғрисидаги Декларация лойиҳасини ишлаб чиқиш ва Итгифоқ шаргаомасини тайёрлапши топширди.
1922 йил 29 декабрда Москвада тўрт республика ваколатли делегацияларининг конференцияси бўлиб ўтади. Конференция СССРни тузиш тўғрисида РКП(б) Марказий Қўмитаси пленуми тасдиқлаган Декларация ва Шаргаома лойиҳасини муҳокама қилиб, уни мақуллайди. 30 декабрда уни тўрт республикаларнинг ваколатли делегациялари имзолайдилар.
1922 йил 30 декабрда Москвада Бутунитгифоқ Советларининг I съезди ўз ишини бошлайди. Съезд РСФСР, УССР, ЗСФСР ва БССР Советлари съездлари сайлаган ваколатли делегатлари имзолаган СССРни тузиш тўғрисидаги Декларация лойиҳасини кўриб чиқиб, Декларация ва Иттафоқ Шартномасини тасдиқлайди.
Съезд янги итгафоқ - СССРнинг юқори ҳокимият органлари -Марказий Ижроия Қўмитасини ва хукуматшш тузди. СССР МИҚ 4 та раис (ҳар бир республикадан бштадан) - РСФСРдан М.И.Калинин, Украинадан Г.И Петровский, Белоруссиядан А.Г Червяков, ЗСФСР дан Н.Н.Наримановдан иборат МИҚ Раёсатини сайлади. В.И Ленин СССР хукумата - Халқ Комиссарлари Совети раиси этиб тасдиқланди. Шундай қилиб, 1922 йил 30 декабрда СССР тузилди.
Бу итгафоққа асос солган барча дастуриламал хужжатлар ва ғоялар қанчалик жимжимадор оҳангларда битилмасин ва улар тенглик, баробарлик, биродарлик тушунчаларини акс этгирмасин, бироқ амалда у хукумрон Марказ учун бутун-бутун халқларнинг тақдир-қисмати, инон-ихтиёрини тамомила ўз тасарруфига бўисундиришга хюмат қижан тузоқ ролини ўтаб келди.




Ўрта Осиёда миллий давлат чегараланиши
Маълумки, Ўрта Осиё ҳудудида қадим-қадимдан тили, дини, тарихи, маданияти, анъаналари бир-бирига жуда яқин ва муштарак қардош ва қондош халқлар яшаб келганлар. Бу ерда истиқомат қилган ўзбеклар, туркманлар, тожиклар, қозоқлар, қирғизлар, қорақалпоқларнинг хўжалик ҳаёти, турмуш тарзи, удумлари ҳам ўхшаш бўлиб, шу муқаддас она заминни ўзларининг асл Ватанлари деб билганлар.
Бироқ, афсуслар бўлсинки, пихини ёрган Совет ҳокимияти арбоблари тарихан бир ягона ҳудудда яшаб келган биродар халқларни бир-биридан ажратиб ташлаш, уларнинг бирлашиб, ягона давлат тузишларига изн бермаслик учун бутун чораларни ишга солдилар. Бундан кузатилган бош мақсад - ўлка халқларининг бирлашувига, ўз истиқлолини ва истиқболини биргаликда бунёд этишига йўл қўймаслик ва шу асосда Марказнинг бу ердаги ҳукмронлигига, социалистик қайта қуриш жараёнининг авж олишига кенг майдон яратиш эди. Шу мақсадда Туркистонни миллий ўзига хослик, тил бирлиги асосида бўлиб ташлаш ғояси илгари сурилди. Марказ иродасини бажаришга даъват этилган Туркистон ишлари бўйича махсус комиссия - Турккомиссия зиммасига ўлкада миллий давлат чегараланишини ўтказиш ва шу асосда бу ҳудудда бир қатор совет миллий ва мухтор республикаларини ташкил қилиш вазифаси юкланган эди.
Марказ мўлжаллаётган миллий сиёсат мазмуни, моҳиятидан хабардор бўлган Туркистоннинг илғор зиёлилари, узоқни кўра билган донишманд арбоблари ўлка бирлиги, яхлитлигини, унинг қардош халқлари жипслигини зўр бериб ҳимоя қилишга уриндилар. Бироқ ўлка жиловини қўлда маҳкам тутган большевик мутассадилар уларнинг ҳаққоний фикрларини ҳисобга олмадилар. Бугина эмас, ягона ва мустақил Туркистон ғояси учун курашган ватанпарвар кучлар, миллий зиёлилар миллатчиликда, туркпарастликда ва совет ҳокимиятига қаршиликда айбландилар.


Шундай қилиб, Ўрта Осиёни миллий - худудий жиҳатдан алоҳида республикаларга бўлиб ташлаш масаласи бир неча бор Марказда, Туркистон, Бухоро, Хоразм республикаларида, уларнинг Компартиялари пленумларида, шунингдек уларнинг фаолиятини мувофиқлаштириб турувчи орган - РКП(б) МҚ Ўрта Осиё Бюроси Пленумида муҳокама этилиб, маҳаллий халққа кучли босим ўтказиб борилди.
Шу билан биргаликда 1922-1923 йилларда ерли миллатларнинг бир қатор раҳбар ходимлари совет ҳокимиятининг Туркистон, Бухоро ва Хоразм республикаларида олиб борилаётган миллий сиёсатига очиқдан-очиқ норозилик билдира бошладилар. Аммо уларнинг фикр-қарашлари нотўғри топилиб, ўзлари фаол сиёсий ҳаётдан четлатиб борилди. РКП(б) МҚ, унинг Ўрта Осиё Бюроси Туркистон, Бухоро ва Хоразм Компартиялари фаолиятига тазйиқ ўпсазиб, миллий - худудий чегаралаш ўпсазиш сиёсатини маъқуллаб, қарор қабул қилишларига эришиб борди.