Tarix fakulteti n. O`. Xolmatov O`rta osiyo arxelogiyasi: tosh asri

Zirabuloq makoni Zarafshon vohasida so’ngi yillarda o’rganilgan muhim yodgorliklardan biridir. Bu makon ham Qo’tirbuloqqa o’xshash chashma atrofida, Zirabuloq tog’ tizmalarining etagida, Qo’tirbuloqdan bir kilometr sharqroqda joylashgan. Bu territoriyada olib borilgan dastlabki qidiruv ishlarining ko’rsatishicha, Zirabuloq tog’ tizmasining shimoliy etaklari, Zarafshon daryosining o’ng qirg’oqlarida ibtidoiy kishilar bir necha qarorgohlarda yashagan ekanlar. Bu yerda shunday punktlardan bir nechtasi ro’yxatga olindi. Bular orasida Zirabuloq makoni alohida o’rin tutadi. Makonni dastlabki o’rganish ishlari 1971 yilda O’zbekiston Fanlar akademiyasi Arxeologiya institutining N. Toshkenboyev rahbarligidagi ekspeditsiyasi tomonidan boshlangan edi. Keyinchalik 1977 yilda Samarqand Davlat universitetining ekspeditsiyasi ish olib bordi. Tarix fakultetining arxeolog studentlari dala amaliy tajriba ishlari o’tkazib, umuman makon joylashgan yodgorlikning kattagina maydonini qazib ko’rib, boy ilmiy material to’plashga muvaffaq bo’ldilar. Bu teritoriyadagi chashma Qo’tirbuloqqa nisbatan sersuvroq. Uning sharq tomanida IX-XI asrlarga oid qalin paxsa devorlar bilan o’rab olingan to’rtburchak shakldagi qasr xarobasi mavjud bo’lib, bu xarobaning qoq o’rta maydonida qadimdan chashma bo’lganligi ko’rinib turibdi. 1971-1972 va 1977-1978 yillar davomida qazish ishlari bilan bir qatorda arxeologik qidiruv ishlari bajarildi. Natijada qazilma topilmalarga qo’shimcha yer yuzasida sochilib yotgan tosh ashyoviy buyumlar ko’plab topiladi. Tadqiqot natijasida makonning ayrim joylarida madaniy qatlamlar saqlanganligi kuzatiladi. Stratigrafik jihatdan madaniy qatlamlarning tashkil topishi Qo’tirbuloq makoniga o’xshashdir. Demak, Zirabuloq va Qo’tirbuloq atroflarida must`e davrida bir-biriga yaqin qo’shni bo’lgan ibtidoiy guruhlar yashaganlar. Topilmalar tarkibida gardishsimon va yarim prizma shaklidagi nukleuslar, qirg’ichlar, paraqalar hamda otsheplar zaminida ishlangan turli keskich va randasimon qurollar, nayza tig’lari, sixchalar uchraydi(12-rasm). Nukleuslardan tosh paraqalarini uchirib olish usuli levallua texnikasini eslatadi. Umuman olganda bu yerda qurol ishlab chiqarishda Qo’tirbuloqdagidek levallua-must`e texnikasi madaniyati nomoyon bo’ladi.