Tarix-7 2017.(Uzb). indd

106-rasm. Chingizxon

Mamlakatni màrkàzlàshtirish màqsàdidà Chingizõîn Qîràqurum

qàl’àsini o‘z dàvlàtining pîytàõtigà àylàntiràdi. Mo‘g‘ul- lar qo‘shinni kuchaytirishga katta e’tibor qaratishadi. Tinch paytda chorvachilik bilan shug‘ullangan mo‘g‘ullar urush boshlanishi bilan o‘nlik tizimdan iborat munta- zam qo‘shinga aylanar edi. Qo‘shin yuzbîshi, mingbîshi, tumànbîshilàr tîmînidàn bîshqàrilgàn. Talonchilik bosqin- lari ko‘chmanchilar uchun asosiy mashg‘ulot hisoblangan.

Mo‘g‘ullar qo‘shini. Ko‘chman- chilar qo‘shini uchun urushga uzoq tayyorlanish zarurati ham bo‘lma- gan. Mo‘g‘ullar turmush tarzi har qanday vaqtda otni egarlab yo‘lga tushishga mos edi. Mo‘g‘ullar

107-rasm. Mo‘g‘ullar qo‘shini

ko‘chma uy – o‘tovlarda yashagan. Harbiy yurishga tayyorlanganda yoki ko‘chish paytida o‘tovni o‘rnatish

uchun nari borsa bir soat, yig‘ib yukni tuyasiga ortish uchun undan ham kam vaqt ketardi.

Mo‘g‘ullarning sevimli quroli kamon edi, jangchi raqibini yuzlab metrdan nishonga ola bilgan. Jang- chilarning ko‘pchiligi nayza va qilich bilan qurollangan. Har bir ko‘chmanchining kundalik hayotida ham, jang paytida ham, albatta, arqoni bo‘lishi lozim edi. Qo‘shni

mamlakatlarni istilo qilish jarayonida Chingizxon qo‘shini devorni buzishda maxsus moslama – palaxmonlardan foy- dalanishni yaxshi o‘zlashtirgan.

Ko‘chmanchilar qo‘shini, odatda, uchta qismga bo‘lin- gan: markaz va ikki qanot. Jang boshlanganda markaz yolg‘ondan chekingan, dushman uni ta’qib eta boshlasa, qanotlardan hujumga uchrar, chekinayotganlar ham to‘x- tab, jangga kirishardi. Àsîsiy qo‘shindàn tàshqàri Chingiz- õîn iõtiyoridà «kåshik» dåb yuritilgàn màõsus gvàrdiya ham tàshkil etilàdi. Kåshik fàvqulîddà vaziyatlar uchun dîimî jàngovar hîlàtdà turàr edi.

Jangni mohirona boshqarish, kuchli va intizomli otliq qo‘shinning bo‘lishi, qo‘shni mamlakatlardagi siyosiy tar- qoqlik mo‘g‘ullarga g‘alaba keltirgan.

Istilolar. Chingizxon 1211-yilda Shimoliy Xitoyga qarshi urush boshlaydi. Mamlakatning batamom istilo qilinishi uning vorislari davrida tugatiladi.

Yettisuv va Sharqiy Turkistonga qarshi 1218-yil- da boshlangan bosqinlar, Xorazmshohlar davlati- ga 1219–1221-yillardagi bosqinlar bilan davom etadi. Afg‘oniston, Sharqiy Eron egallanib, Kavkaz orqali 1223-yilda Dashti Qiðchoqqa chiqadi. Kalka daryosi bo‘yida qiðchoqlarning ittifoqchisi sifatida ularga yordamga kelgan ruslar qo‘shini mag‘lub etiladi.

1224-yilda Chingizxon zabt etilgan hududlarni o‘z o‘g‘illari: Jo‘ji, Chig‘àtîy, O‘qtîy va Tuligà uluslarga bo‘- lib, taqsimlab beradi. O‘qtoyni taxt vorisi etib tayinlaydi.