Тарийхый география

3. Орта Азияның патша Россиясы басқарыўы дәўириндеги
тарийхый географиясы

Орта Азия Россия империясы тәрепинен басып алынғаннан соң, патша ҳүкимети бул жерде колониялық сиясатын баслап жиберди. 1867-жылы Түркстан генерал-губернаторлығы дүзилип, үлкени басқарыў Әскерий ўәзирликке бойсындырылды.

Түркстан генерал-губернаторлығы ХХ әсир басларына келип бес ўәлаятқа бөлинди: Сырдәрья, Ферғана, Самарқанд, Жетисуў, Каспий арты ўәлаятлары. Оларды рус армиясы генералларынан патшаның өзи тайынлаған әскерий губернаторлар басқарған. Олар әскерий пуқаралық ҳәкимиятты өз қолында услаған. Әскерий тараўда олар ўәлаятлардағы әскерлер басшысы, пуқаралық ислерде болса губернатор ҳуқықына ийе болған. Барлық ҳәкимшилик полиция ҳәм суд ҳәкимияты олардың қол астында болған.
Әскерий губернаторлар жанында ўәлаят басқармалары болып, олар губерния басқармасы ҳуқықларына ийе болған. Ўәлаят жәмийетлик турмысының барлық мәселелери усы басқармаларда көрилген. Ўәлаятлар өз нәўбетинде районларға (уездлерге) бөлинип, оларды туманбасылар басқарған. Районлар Түркстан генерал-губернаторы әскерий дүзилисиниң тийкарын қураған. Олар халықтың турмысы, аймақтың өзгешеликлери, миллетлерине қарамастан рус ҳәмелдарларының қәлеўинше өзбасымшалық пенен дүзиле берген.
Сырдәрья ўәлаяты төмендеги районларға бөлинген: Ташкент, Әўлийе ата, Қазалы, Перовск, Чимкент ҳәм Әмиўдәрья районы да усы ўәлаятқа бойсынған. Ферғана ўәлаятына болса Марғулан, Андижан, Қоқан, Наманган, Ош районлары қараслы болған. Самарқандқа Жиззах, Каттақорған, Хоженд ҳәм Самарқанд районлары; Жетисуўға Верний, Жаркент, Копал, Лепсинек, Пишпек, Пржевалск; Каспий арты ўәлаятына болса, Ашхабад, Красноводск, Манғышлақ, Тежен ҳәм Мерв районлары кирген.
1866-жылы 12-июньде Россия императоры тәрепинен «Түркстан үлкесин басқарыў ҳаққындағы нызам» тастыйқланғаннан кейин де административлик дүзилис бойынша шағымлар даўам етти. Бирақ император Түркстан үлкесинде бурынғы генерал-губернаторлық басқарыўының тийкарғы принциплерин сақлап қалған ҳалда оған айырым өзгерислер киргизди.
Солай етип, Түркстан үлкесинде Россия ҳүкимранлық қылған жылларда нызам жойбарлары бәрҳулла толықтырылып, өзгертирилип турылды. Патша Россиясының нызам жойбарлары Түркстанды Россия империясының орайласқан басқарыў системасына киргизип, оны рус буржуазиясы ҳәм дворян – помещиклер мүлкине айландырыўға қаратылған еди.