Тарихшунослик фанидан

Milliy va umuminsoniy qadriyatlar.
Qadriyatlar to‘g‘risida G‘arbda keng tarqalgan aksialogiya (aksio – qadriyat, logos – fan, ta’limot manosini anglatadi) fani rivojlangan mamlakatlarda inson qadri va haq – huquqlariga doir ko‘pgina tamoyillar amaliyoti uchun nazariy asoslardan biri bo‘lgan ilmiy sohalar qatoriga kiradi.
Qadriyat tushunchasi nihoyatda xilma–xil manoda, turli sohalarda qo‘llaniladi. Qadriyatlarning kundalik hayotdagi manosi kishilar o‘rtasidagi muloqotlarda ommaviy axborot vositalarning xabarlarida o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘lmoqda. Kundalik hayotda ko‘pchilik nazarida narsalar (masalan, qimmatbaho, buyumlar, taqinchoqlar, tabiat hodisalari, ijtimoiy voqealar jamiyatdagi talablar orzu–umidlar ana’na va marosimlar, madaniy boyliklar va boshqalar qadriyat sifatida tushuniladi. Bundan tashqari odamlar o‘zlari ishonib gohida intilib, qiziqib, yoki orzu qilib yashaydigan maqsad orzu yoki ideallarga ham “qadriyat”tushunchasini qo‘llaydilar.
Qadriyatlar tarixiy va zamonaviy bo‘lishi mumkin. Lekin biror bir narsa va hodisa xoh, moddiy bo‘lsin, xoh manaviy bo‘lsin, qadriyatga aylanishi uchun muayyaan bir vaqt o‘tishi muayyan bir tajriba ortirilishi va uning ahamiyatini ko‘pchilik tomonidan tushunishi maqullanishi lozim. Narsa va hodisa qadriyatga aylanishi jarayonida u o‘tish vaqt mobaynida u o‘zini ahamiyatiga ega bo‘lishi va ko‘rsata olishi lozim.
Qadriyatlarning xilma–xil shakllari bor: moddiy va manaviy, umumbashariy, mantiqiy, umuminsoniy, jamiyat sohalari bo‘yicha iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, huquqiy, ilmiy, hayotning ijtimoiy tuzilishiga mos keladigan, milliy, sinfiy, partiyaviy va boshqalar. Qadriyatlar dunyoni bilishning maqsadi, bilimlarimizning haqiqatga mos kelishi darajasining aniqlash mezoni yoki biror ideal tarzida ham namoyon bo‘ladi.
O‘zbekistonning mustaqillikka erishishi tufayli milliy qadriyatlarga etibor kuchaydi. Negaki milliy qadriyatlar mamlakatimiz mustaqilligini mustahkamlaydigan manaviy asoslardan biridir. Xalqimizning asrlardan-asrlarga meros bo‘lib kelayotgan milliy qadriyatlari uzoq tarixiy jarayonda shakllangan. Ularning o‘tmishi uch ming yildan ortiq davrni o‘zida mujassamlashtirgan. O‘rta Osiyo sivilizatsiyasini yaratdi. Bizning milliy qadriyatlarimiz ana shu sivilizatsiyaga hos jihatlar: tug‘ilgan makon va ona yurtga ehtirom, milliy urf-odat va avlodlar, xotirasiga sadoqat kattalarga hurmat muomalada mulozamat, hayo, andisha kabilarning ustuvorligi bilan ham xarakterlanadi.
Milliy qadriyatlarimizda jahonning boshqa xalqlariga o‘xshamaydigan urf-odatlar, rasm-rusmlar, marosimlar va ananalariga o‘ziga xoslik bor.
Istiqlol inson qadri, uning manfaat va ehtiyojlari bilan bog‘liq masalalarni dolzarblashtirib yubordi. Inson qadri uning ijtimoiy xususiyatlari jamiyatda amalga oshirgan faoliyati boshqalarga va atrof muhitga munosabati, kamolotga etganligi, ijtimoy xususiyatlarni o‘zlashtirib olganligi va ularni manaviy qiyofasida namoyon qila olganligida ham ko‘rinadi. Inson bolasining shaxsga aylanishi o‘z qadrini va o‘zgalar qadrini anglash jarayoni uzoq yillar davom etadi.
Umuman uchinchi ming yillikda butun dunyoda qadrlash falsafasining umuminsoniy mezonlarini amaliyotda qo‘llashga ehtiyoj kuchaydi. Tassufki, inson zoti sayyoramizda yashagan ilk davridan boshlab qadr va qadriyatni ustuvor bilganida, er yuzining zamonaviy manzarasi butunlay boshqacha tus olgan, kishilikni ekalogik bo‘hronlar urush xavfi va manaviy tanazzul kabi umumbashariy muammolar kutib turmagan bo‘larmidi?
Bugungi kunga kelib, insoniyat yana tabiat va odamzod naslini uyg‘unligini saqlab qolish uchun qadr va qadriyat nihoyatda zarur ekanligini anglatadi. XX asrning oxirgi va XXI asrning boshlanishining birinchi besh yilliklari BMT tomonidan “Inson huquqlari o‘n yilligi” deya e’lon qilinganligi kishilik jamiyati esa yangi ming yilikka umuminsoniy qadriyatlarni barqaror qilishga bel bog‘lab o‘tganligi bejiz emas. Hozirgi O‘zbekistonda inson manfaatlari va haq-huquqlarini ro‘yobga chiqarish, qadrlashning umuminsoniy tamoyillarini ustuvor qilish bilan bog‘liq faoliyatlar butun jahonda bu oradagi umumiy hamkorlikni mustahkamlash harakatining tarkibiy qismiga aylanmoqda. Insonning butun umri shaxsiy qadriyatlarni takomillashtirish o‘z qadrini kamolga etkazish, o‘zgalar jamiyat, zamon va unda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar qadrini anglashga intilish jarayonidan iboratdir. O‘z shaxsi va boshqalar qadrini aniqlab etish uchun insonning kamoloti davomida shakllangan manaviy qiyofasi ezgulikka xizmat qilishi yuksak ijtimoiy sifatlarga ega bo‘lishi uning o‘zi esa hayotning mohiyati va maqsadini to‘g‘ri anglaydigan darajada tarbiyalamog‘i lozim. Qadriyatlar yoshlarga hayot mazmunini chuqurroq tushunish jamiyat qonun qoidalaridan to‘g‘ri foydalanish o‘zlarining hatti-harakatlarni ana shu manaviy mezonlar talabiga moslashtirish imkonini beradi. Hozirgi davrda talaba va o‘quvchilarga qadrlash va qadrlanish jarayonlarining mohiyatini anglatish, mustaqillik e’lon qilgan qadriyatlarning ahamiyatini to‘g‘ri tushunishga erishish nihoyatda dolzarb masaladir. Yoshlar xususan talabalar va o‘quvchilarni manaviy barkamol avlod vakillari sifatida tarbiyalash va shakllantirishda qadr va qadrlash tuyg‘usi, qadriyatlar kategoriyasi, ularning mohiyati, mazmuni, namayon bo‘lish shakllari to‘g‘risidagi bilimlarning majmuasi bo‘lgan zamonaviy aksialogiya, yani qadriyatshunoslikning asoslarini o‘rgatish nihoyatda muhim. Ana shu sababdan ham umuminsoniyatning qadrlash meyorlari borasida to‘plangan yutiqlarni umumlashtirgan bilim sohalari imkoniyatidan foydalanish ta’lim-tarbiya samaradorligining asosiy mezonlaridan biridir.