Nikolay Kopernik Nikolay Kopernik yashagan davrda (1473-1543) buyuk geografik kashfiyotlar sodir bo‘ldi. M. Magellan, Xristofor Kolumb kabi dengizchilarning kashfiyotlari er shari xaritasining o‘zgarishiga olib keldi. Kopernik ijod qilgan davrda universitetlar davrasida eski sxolastik dunyoqarash hali hukmron edi. Kopernik birinchi bo‘lib bu dunyoqarashga eng kuchli zarbani berdi va yangi geliotsentrik dunyoqarash uchun yo‘l ochdi. Lekin bu geliotsentrik dunyoqarashni Kopernik kuchli kurash natijasida yara-tishga muvoffaq bo‘ldi. Uning asosiy asari “Osmon jismlarining harakati” deb nomlangan edi. U bu asarni o‘lim bo‘sag‘asida yozadi.
Yangi kosmologiya Kopernik o‘zining astronomik dunyoqarashning yartar ekan, uning zaminida geometriya fani yotadi. Kopernik o‘zining asosiy asariga yozilgan kirish so‘zida u kashf etgan yangi astranomik nazariya mutloq haqiqat emasligini qayd qilib o‘tadi. Bu yangi geliotsentrik nazariya astranomik hisob-kitoblarda eng qulay keladigan nazariya deb yozadi. Kopernikning bu kirish so‘zi uni xristian cherkovi ta’qibidan himoya qilishga qartilgan edi. Kopernik haqiqatda ham ilmiy bilimlarni nisbiy amaliy hayotga xizmat qiladigan bilimlar deb hisoblar edi. Uning fikricha diniy va falsafiy bilimlar omma ongidan yuqoriroqda va ularni tushunish uchun maxsus o‘qish va bilimga ega bo‘lishi kerak. Ayniqsa diniy haqiqat pardalangan va har qanday kimsaning nigohiga ko‘rinmaydi. Antik davrdagi Ptolomey astronomik nazariyasida er markazda jonlashgan edi va shu haqiqatga asoslangan ushbu nazariyadagi hisob-kitoblar dengizchilik sohasida yaxshi xizmat qilgan. Lekin ancha vaqt o‘tgandan keyin er atrofidagi Magellanning dengiz sayohatlari va Xristafor Kolumbning “Hindiston” deb ochgan yangi erlari Ptololiy nazariyasini yangi kashfyotlarga nisbatan nuqsonli ekanligini ko‘rsatdi. Endi buyuk geografik kashfiyotlarni to‘g‘ri tushuntirish uchun astronomik va matematik hisob-kitoblarda o‘zgartirishlar kirtilishi kerak edi. Bu esa er shari Quyosh va boshqa sayyoralarni o‘z o‘qi va bir-biri atrofida aylanadigan doiralarni yangitdan hisoblashga olib keldi. Bu hisoblashlar er va Quyoshni aylanish doiralarini Ptolomey nazariyasiga nisbatan butunlay boshqacha joylashganligini ko‘rsatar edi. Kopernikning olib borgan geolitrik va matematik hisob-kitoblari bo‘yicha quyosh er atrofida emas, er quyosh atrofida aylanadi.
Epitsikllarni ya’ni doira shakllarini matematik va geometrik parametrlarini hisoblash Kopernikni bunday geoliotsentrik nazariyaga olib keldi. Lekin Kopernik bu nazariyani falsafiy darajaga ko‘tarmadi, umumlashtirmadi. Uning fikricha tabiiyshunos bilimlarning chegaralari nisbiydir va ular kashf etgan haqiqat ham nisbiydir. Tavrot va injildagi bilimlar inson tafakkuri chegarasidan tashqaridagi bilimlar va ulardagi haqiqatni ilm-fan o‘lchovi bilan o‘lchash Kopernikning fikricha xatodir. Yangi davrda Frantsuz materialistlari «Tavrot” va “Injil”dagi bilimlarni tanqid qilishganda Kopernikning bu ogohlantirishga e’tibor berishmadi. Vaholanki, Ptolomeyning nazariyasi ham o‘z davrida nisbiy haqiqat bo‘lgan va u Evklidning o‘ch o‘lchamli fazo geometriyasiga asoslangan. Kopernik o‘z nazariyasida ishlagan geometriya Evklid geometriyasi edi.
XIX asrga kelib, Evklid geometriyasi Lobachevskiy tomonidan tahlil qilindi va Lobachevskiy Evklid geometriyasidan mutloq farq qiladigan o‘z geometriyasini yaratdi. Bu geometriyaga binoan qiyshiq fazoda hech qanday markaz yo‘q. Demak, quyosh ham koinotning markazi bo‘la olmaydi. XX asrga kelib Eshnteyn o‘zining nisbiylik nazariyasini kashf etdi.
Bu nazariyaga binoan vaqt ham, makon ham nisbiydir. Demak quyoshni erga erni esa quyoshga nisbatan aylanish doiralari nisbiydir va ular koinotning evalyutsiyasi jarayonida joy almashishlari mumkin. Ptolomeyning astronomik nazariyasi o‘z davri uchun haqiqat bo‘lgan. Hozirgi zamon fan tarixini o‘rganish aynan shu xulosaga olib keladi.
