Тарихий манбашунослик

8.3.7. “Мужмал ат-таворих ва қисас”
Муаллифи номаълум бўлган “Мужмал ат-таворих ва қисас” (“Тарихлар ва қиссалар мажмуаси”) номли бу асар ихчам тарзда ёзилган умумий тарихга оиддир. Унда қадим замонлардан (исломиятдан аввал ўтган Эрон подшоҳлари замонидан то ўғузлар тарафидан Султон Санжарнинг асир олиниши (1153) ва Нишопурнинг вайрон этилишигача бўлган давр ичида Эронда ва қисман Ўзбекистонда юз берган ижтимоий-сиёсий воқеалар ҳикоя қилинади.
Асар 1153 йилдан кейин яратилган. Китобнинг илмий қиммати шундаки, унда туркий халқлар, уларнинг келиб чиқиши ҳақидаги ривоятлар, туркларнинг ватанларидан бири Иссиқкўл ҳақида бошқа манбаларда учрамайдиган маълумотлар келтирилган.
“Мужмал ат-таворих ва қисас”нинг ягона қўлёзма нусхаси Париж Миллий кутубхонасининг қадимий форсий китоблар фондида, 62 рақам остида сақланмоқда. Унинг матни 1939 йили эронлик Малик уш-шуаро Баҳор томонидан чоп этилган.
8.3.8. “Зайн ал-ахбор”
“Зайн ал-ахбор” (“Тарихлар безаги”) номли китоб муаллифи ХI асрнинг йирик тарихчиси Гардизийдир. Унинг тўла исми Абу Саид Абулҳай ибн Заҳҳок ибн Маҳмуд Гардизий, Ғазнига (Афонистон) тобе бўлган ва унинг шарқий тарафида жойлашган Гардиз қишлоғида туғилган. У ўз замонидаёқ шуҳрат топган олимдир. Бу эса унинг яқин “Зайн ал-ахбор” номли асари туфайли бўлди. Китоб 1049-1050 йиллар орасида ёзиб тамомланган ва Ғазнавийлардан Султон Абдурашидга (1049-1053) тақдим этилган.
“Зайн ал-ахбор” асосан қадим замонлардан (исломиятдан аввал ўтган қадимги Эрон подшоҳлари замонидан) то 1041 йилгача, яъни Ғазнавийлардан Султон Мавдуд (1041-1050) билан Султон Муҳаммад (1030-1031, иккинчи марта 1041) ўртасида, яъни 1041 йили Диноварда бўлган урушгача Хуросонда бўлиб ўтган воқеалар ҳақида ҳикоя қилади. Асарда айниқса Хуросоннинг араб истилосидан 1041 йилгача бўлган тарихи бошқа асарларга нисбатан кенгроқ ёритилган.
Гардизий ушбу асарини ёзишда ас-Салломийнинг “Китоб фи ахбор вулоти Хуросон”, ал-Жайхонийнинг “Ажойиб ал-булдон”, шунингдек ибн Муқаффа, ибн Халлиқоннинг асарларидан ҳам фойдаланган.
“Зайн ал-ахбор” румликларнинг маданияти (дар маърифати румиён), турли халқларнинг диний маросимлари ва йил ҳисоблари,
Мовароуннаҳрнинг туркий аҳолиси ва Ҳиндистон ҳақида деган боблардан иборат. Асарнинг турли халқларнинг (мусулмонлар, яҳудийдар, христианлар ва бошқаларнинг) диний маросимлари ва йил ҳисоблари ҳамда Ҳиндистон ҳақидаги боблари Абу Райҳон Беруний асарлари, Ўртв Осиё ва Ўзбекистоннинг туркий аҳолиси ҳақидаги боби эса қисман ибн Хурдодбеҳ, Жайҳоний ва ибн Муқаффа асарларига таяниб ёзилган.
Гардизийнинг “Зайн ал-ахбор” асари Хуросон ва Мовароуннаҳрнинг араблар истилосидан то ХI асрнинг ўрталаригача бўлган сиёсий тарихини қрганишда муҳим ўрин тутади.
“Зайн ал-ахбор” асарининг форсча матни эронлик Мирзо Муҳаммад Қазвиний 1937 йили, Муҳаммад Нозим 1928 йили ҳамда Саид Нафисий томонидан 1954 йили чоп этилган эди. 1969 йили Теҳронда асарнинг тўла нашри амалга оширилди. Унинг туркий халқлар ҳақидаги боби рус тилида В.В.Бартольд томонидан 1900 йили нашр қилинган.
Китобнинг Ўзбекистонга алоқадор қисми А.К.Арендс томонидан русчага қилинган таржимаси 1991 йили Л.М.Епифанова томонидан нашрга тайёрланиб Тошкентда чоп этилди.