Тарихий манбашунослик

8.3.6. “Чор мақола”
“Чор мақола” номи билан машҳур бўлган бу қизиқарли асар муаллифи
Низомий Арузий Самарқандийдир. Унинг ўз исми Нажмуддин Аҳмад ибн
Умар ибн али бўлиб, асли Самарқандликдир. Отаси бир вақтлар Салжуқий Алп Арслон хизматида бўлган. Бўлғуси олим IХ асрнинг 90- йилларида туғилган, 1116-1119 йиллари Султон Санжар (1118-1157) саройида Нишопурда ҳаёт кечирди, сўнгра Гур ва Бомиёнда (Афғонистоннинг марказий қисмида жойлашган вилоятлар) ҳукм сурган Шансабийлар хизматига кирди ва умрининг охиригача ўша ерда яшади.
“Чор мақола” илмий, этник-дидактик мавзуда ёзилган асар бўлиб, “Мажмаъ ул-ғаройиб” (“Ажойиботлар мажмуаси”) номи билан ҳам аталади.
Асар 1156-1157 йиллари битилган бўлиб, тўрт қисмдан иборат:

3. 
   Дабир (котиб)лар ва дабирлик ҳақида;
   
4. 
   Шеърият илми ва шоирларнинг қадр-қиймати ҳақида; 5. Cайёралар ҳақидаги илм ва мунажжимлик ҳақида;
   

6. Тибб (медицина) ва табиблик хусусидадир.
Биринчи қисмда қорахитойлар билан Султон Санжар ўртасидаги 1141 йилнинг 9 сентябрида Самарқанд атрофида бўлган уруш, Қорахитойлар билан Хоразм, шунингдек, Султон Маҳмуд Ғазнавий билан Мовароуннаҳр ҳукмдори Қорахоний Буғрахон Муҳаммад (1033-1056 йиллар атрофида вафот этган) ўртасидаги сиёсий муносабатлар, қорахитойлар истилоси арафасида Бухоро садрларининг умумий аҳволи ҳақида қисқа, лекин қимматли маълумотлар келтирилган.
“Чор мақола”нинг иккинчи қисмида ҳам муҳим маъоумотларни учратамиз. Машҳур форсийзабон шоирлар Рудакий (тахм.860-941 йй.), Фарруҳий (1038 йили вафот этган), Фирдавсий (тахминан 940-1020-1030 йиллар ораси)ларнинг ҳаётига оид, шунингдек, Бодҳизнинг табиий шароити, масалан у ерда бўлган 1000га яқин кориз, узумнинг 120та нави, Қорахонийлар даврида Мовароуннаҳрнинг адабий ва маданий ҳаётига оид ахборотлар шулар жумласидандир.
Учинчи қисмда Абу Райҳон Беруний ва Умар Ҳайёмнинг (тахм. 10481123) ҳаёти (Низомий Арузий Самарқандий у билан яқиндан таниш бўлган) билан боғлиқ маълумотлар берилган.
Тўртинчи қисмда ўзбекистонлик буюк қомусий олим Абу Али ибн Синонинг (980-1037 йй.) Бухоро ва Хораз мдаги илмий фаолияти билан боғлиқ маълумотларни учратамиз.
Хуллас, Низомий Арузий Самарқандийнинг ушбу асари Ўзбекистоннинг Х-ХI асрлардаги ижтимоий-сиёсий ва маданий ҳаётини ўрганишда муҳим аҳамиятга эга бўлган манбалардан бири ҳисобланади.
“Чор мақола”нинг форсий матни 1910 ва 1955-1957 йилларда эронлик шарқшунос олимлар Мирзо Муҳаммад Қазвиний ҳамда Муҳаммад Муъин томонидан чоп қилинган. Асар инглиз тилига 1921 йили ва 1963 йили рус тилига таржима қилинган. Шарқшунос Маҳмуд Ҳасаний уни ўзбек тилига таржима қилиб чоп эттирган.