Tarbiyainstituti

3.2 . Jismoniy tarbiya darslarida qoilaniladigan
harakatli o ‘yin!ar
3.2.1.1-IV sinf o ‘quvchilariga mos harakatli o ‘yinlar
O'qituvchi har bir dars uchun bolalar organizmiga har taraflama 
ijobiy ta’sir etuvchi turli harakatli o‘yinlami tanlashi va ularni 
o‘tkazishda har xil usullardan foydalanib borishi lozim.
Darsda, shuningdek, turli o‘yinlarni o'tkazish jarayonida 
o'rganiladigan materiallarning metodik jihatdan izchilligiga alohida 
e ’tibor berish muhim ahamiyatga ega. Chunki bu izchillik, 
birinchidan, darsning ta'limiy va tarbiyaviy vazifalarini to‘g‘ri hal 
qilish, ikkinchidan, dars materiallarini to‘hq o‘tishga erishish, 
uchinchidan, butun dars davomida har bir mashqni muayyan 
m e’yorda amalga oshirish imkonini beradi.
Darsning boshida yoki o‘rtasida zo‘r e'tibor berishni va o‘zaro 
muvofiq murakkab harakatlar qilishni taqozo etadigan o‘yin hamda 
mashqlar o‘tkazilsa, dars oxirida o‘quvchilaming charchagan tana 
a'zolarini birmuncha tinch holatga keltiradigan o‘yin va mashqlami
81

---

o‘tkazish keiak. Masalan, dars boshida bolalaming diqqatini jalb 
qilish uchun “0 ‘ylab top”, “Hamma o ‘z joyiga”, “Man qilingan 
harakat” singari o'yinlar o ‘tkazilsa, darsning asosiy qismida 
“Quvnoq bolalar” , “Qoch bolam, kalhat keldi” kabi serharakat 
o‘yinlami o‘tkazish tavsiya etiladi.
0 ‘rta yoshdagi o‘quvchilar bilan darsning asosiy qismida 
“Cho‘pon”, “Qo‘y va bo‘ri”, “Oq tosh”, “Oq ayiqlar” va boshqa 
o‘yinlami o‘tkazish, darsning yakunlovchi qismida esa kam harakatli 
“Pat”, “Pr-r-r. (qush uchishini ifodalovchi tovush) singari o‘yinlarni 
o‘tkazish maqsadga muvofiqdir.
Agar butun dars faqat o‘yinlardan iborat bo'lsa, serharakat 
o‘yinlami kam harakatli o'yinlar bilan, bir xil yo‘sindagi o‘yinlarni 
ikldnchi xil o‘yinlar bilan navbatlashtirib o‘tkazish kerak.
Agar o‘qituvchi bir sport turi texnikasining ayrim qismini o‘yin 
orqali bolalarga o‘rgatishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ysa, aw al 
o‘yinning mazmuni va yo‘nalishini puxta o‘ylab olishi zamr.
Masalan, 
“To‘pni oldirma” yoki “To‘p ilish” o‘yinlari 
yordamida bolalarga to‘p uzatish va ШЬ olish harakatlarini o‘rgatish 
belgilangan bo‘lsa, bu ishni faqat mazkur o‘yinlar orqah amalga 
oshirib bo‘lmaydi. Chunki o‘ynayotganlaming asosiy e'tibori to'pni 
tez uzatish va ШЬ olish bilan band bo‘Ub, o‘yin texnikasi 
elementlarini bajarish e ’tibordan chetda qoladi. Agar bu ish tegishh 
metodik ko‘rsatmalarga amal qiUb va ba’zi-bir o‘zgarishlar kiritib 
o‘tkaziladigan o‘yinlar yordamida bajarilsa, maqsadga erishish 
mumkin.
0 ‘ynovchilarni ortiq charchatib qo‘ymaslik uchun hayajonU va 
ermak o'yinlarni ko‘p o‘tkazavermay, ularni bolalaming jismoniy 
tayyorgarlik darajasi va organizm imkoniyatini hisobga olgan holda 
boshqa xildagi o‘yin va mashqlar bilan qo‘shib oUb borish kerak.
Hushyor o‘qituvchi ayrim bolalaming charchash belgilarini 
(rangi o‘chishini, harakatlari sustligi va o‘yinni davom ettirish istagi 
yo‘qligini) darhol sezib oladi.
Jismoniy tarbiya darsining muhim xususiyatlaridan biri vaqtdan 
unumU foydalanishdir. Bu tadbir darsni unumU o'tkazish imkonini 
beradi. 0 ‘qituvchi o‘quvchilami darsda faol qatnashtirish uchun 
barcha 
imkoniyatlardan 
foydalanishi, 
shuningdek, 
hamma 
o‘quvchilarga beriladigan topshiriqlar bir me’yoida bo‘lishiga 
erishishi lozim. Bunga esa har bir o‘yin va har bir ishtirokchi uchun 
vaqtni aniq taqsimlash yo‘U bilan erishish mumkin. Agar 
o‘ynovchilar soni juda ko‘p bo‘lsa, bir necha gumh yoki jamoa
82

---

tiizish, topshiriqni bajarish uchun belgilanadigan vaqtni qisqartirish 
lozim.
0 ‘yin paytida uning qoidalarini huzgan o'quvchilami o‘yindan 
chiqarib yuborish emas, balki, ularga jarima ochkolari berish orqah 
“jazolash” maqsadga muvofiqdir.
0 ‘yin bo‘Unib qoUshiga yo‘l qo‘ymaslik uchun unga yaxshi 
tayyorgarlik ko‘rish, o‘yin o‘tkaziladigan joyni va kerakh asbob- 
uskunalami oldindan taxt qiUb qo‘yish lozim.
0 ‘qituvchi 
maktabning 
imkoniyatlari va 
o‘quvchilaming 
tayyorgarlik darajasini hisobga oUb, o‘quv dasturida tavsiya etilgan 
o‘yinlami o‘zgartirishi va ularga qo'shimchalar kiritishi mumkin.
HarakatU 
o‘yinlami 
o‘quv 
yilining 
choraklari 
bo‘yicha 
rejalashtirishda ob-havo sharoitlarini hisobga olish kerak. Masalan, 
0 ‘zbekistonda dekabr, yanvar, fevral oylaridan boshqa paytlarda 
mashg‘ulotlami ochiq havoda o'tkazish mumkin. Biroq ob-havo 
yaxshi vaqtga mo‘ljallangan “Chillak”, “Oq tosh”, “Qoziq”, 
“Tegizsang-minasan”, “Bayroq uchun kurash” singari o'yinlar reja- 
lashtirilganida ehtiyot uchun ulaming o‘miga bino ichkarisida 
o‘tkazsa bo‘ladigan o‘yinlami ham belgilab qo‘yish kerak.
Har bir chorak oxirida o ‘tkaziladigan nazoiat mashg‘ulotlari 
uchun turU jismoniy mashqlardan iborat o'yinlami iejalashtirish 
lozim. Bunday o‘yinlar o‘quvchilaming tayyorgarligini, egallagan 
malakalarini, harakatlarining tezligi va o‘zaro muvofiqligini sinab 
ko‘rishda yordam beradi. 0 ‘yin vaziyatida tez fikr yuritishni o‘stirish 
maqsadi bilan o‘yinning ayrim usullarini o‘rgatishda sharoitga 
muvofiq holda o‘yinga “raqib” o'yinchini kiritish ham mumkin. 
Bolalar uchtm harakatU o‘yinlaming ahamiyati ularda muayyan 
jismoniy sifatlami hosil qilish va ulam i takomillashtirish bilan 
cheklanmaydi. HarakatU o‘yinlar bolalarda intizomlilik jamoada 
o‘zini tuta bilish va uning sharafi, obro'si uchun kurashish, 
o'rtoqlariga beg‘araz 
yordam berish 
kabi 
fazilatlami ham 
shakUantiradi.
I-IV sinf o‘quvchilarida uyushqoqlik bilan bir maromda yurish 
ko‘nikmalari hosil qilish uchun xorovodU (doira bo‘Ub aylanib 
raqsga tushiladigan, ashula aytiladigan) o‘yinlami, musiqa jo‘rligida 
o‘ynaladigan o‘yinlami, shuningdek, aytilayotgan she’r matniga mos 
harakatlar bajariladigan o‘yinlami tanlash lozim. Shu maqsadda 
“Musiqa jo ‘rligida yurish”, “Karusel”, “0 ‘ylab top”, “Kimning 
ovozi” singari ommaviy o'yinlardan, shuningdek, 
“0 ‘razan- 
burazan”, “Pat” , “Pr-r-r...”, “Oq terakmi - ko‘k terak” kabi milhy 
o‘yinlardan foydalanish mumkin. Bu o‘yinlar juda oddiy va oson
83

---

bo‘lib, ulardan jismoniy tarbiya darslarida, xususan darsning boshi 
va oxirida samarali foydalanib kelinayotir.
Turli harakatlami bajarishda ijodiy tafakkur va mustaqiUikni 
o‘stirishga bevosita yordam beradigan “Pr-r-r...”, “Pat” , “Kim 
keldi” singari mazmunli o‘yinlami tanlash va o‘tkazish ham 
muhimdir.
Agar darsda bir nechta o‘yin o‘tkazilsa, ular turli yo‘sinda 
bo'lishi, ularga har hil m ashqkr va harakatlar kiritilishi lozim. 
0 ‘quvchilar bir darsning aniq vazifasini nazarda tutib, ana shu 
vazifani amalga oshirishda yordam beradigan o‘yinlami tanlashi 
kerak.
I-IV sinf o‘quvchilariga mos harakatli o‘yinlar jismoniy tarbiya 
darsining asosi hisoblanadi. Shuning uchun maktab dasturida 
o'yinlar boshqa mateiiallarga nisbatan ko‘proq o‘rin oladi. Buning 
sababi shuki, dasturga kiritilgan har xil jismoniy mashqlarni bolalar 
turli o‘yinlar vositasida osonroq idrok qiladilar va o‘zlashtiradilar. 
Masalan, ularga yugurib kelib uzunlikka sakrash ko‘nikmasini 
o‘rgatish bo‘yicha alohida mashg'ulot o‘tkazilsa, o ‘qituvchi qo'ygan 
vazifa 
amalga 
oshmay 
qolishi 
mumkin. 
Chunki 
mashqni 
tushuntirish, amalda ko'rsatish, bajarish va qanday bajarilganini 
aniqlash, xatolami tuzatish va hokazolar bolalar uchun zerikarli 
boTadi. Agar bu ishda “Bo‘ri zovur ichida” o‘yinidan foydalanilsa, 
maqsadga osongina erishiladi.
Harakatli o‘yinlami asosan darsniig asosiy va yakunlovchi 
qismida o‘tkazish tavsiya etiladi, chunki dasturda darsning kirish 
qismida saf mashqlanni o'tkazish belgilangan.
0 ‘yinlarda yugurish, sakrash, uloqtirish yoki irg‘itish kabi 
harakatlar bajarilishiga alohida e ’tibor berish lozim. Bu yoshdagi 
bolalar bilan asosan oddiy va o‘rtacha murakkablikdagi o‘yinlar 
o‘tkaziladi. Agar bolalar yetarli darajada tayyorlangan bo‘lsa, yanada 
murakkabroq, ya’ni jamoalarga bo‘linib ijro etiladigan o‘yinlarni 
ham o‘tkazish mumkin. Bolaiar bu o'yinlarda “Bir kishi hamma 
uchun, hamma bir kishi uchun” prinsipi bo‘yicha birgalikda harakat 
qilishni o‘rganadilar. Bu hol butun jamoaning, jamoadagi barcha 
ishtirokchilaming mas’uliyatini orttiradL
Jamoali o‘yinlar yetarli darajada chaqqonlik, hozirjavoblik, 
farosatlilik va jismoniy tayyoigarlikni talab qiladi va ayni vaqtda bu 
xususiyatlami takomillashtiradi.
Jismoniy tarbiya darslari ko'pincha turli o‘yinlardan iborat 
bo‘ladi va ularga gimnastika hamda sport o‘yinlarining asosiy turlari 
— basketbol, voleybol va hokazolar ham kiritiladi.
84

---

0 ‘qituvchi harakatli o'yinlar yordamida jismoniy mashg‘ulot- 
lami qiziqarli o‘tkazishi mumkin va bunday o‘yiniar o'quvchilarda 
turli harakat ko‘nikmalami hosil qiladi.
Agar o‘qituvchi o‘z oldiga o‘quvchilarda sportning biror turi 
bo‘yicha harakat ko‘nikmalarini hosil qilish vazifasini qo‘ysa, ayrim 
darslar shu vazifani bajarishda yordam beradigan o'yinlardan iborat 
bo‘lishi lozim. Shuni ham nazarda tutish kerakki, o‘yin darslarini 
o‘tkazish o‘quvchilardan ayrim o‘yin harakatlari ko‘nikmalariga ega 
bo‘lishni talab qiladi.
0 ‘yin darslarini har o‘quv choragining oxirgi o‘n kunliklarida 
o‘tkazish maqsadga muvoliqroqdir. Chunki shunda o'qituvchiga 
bolalar qanday harakat ko‘nikmalarini egallaganini aniqlash 
imkonini beradi.
Harakatli o‘yinlar jismoniy tarbiya darslarida hosil qilingan 
harakat ko‘nikmalarini takomillashtirish va mustahkamlash uchun 
xizmat qiladi. Darsning asosiy qismi muayyan vazifani amalga 
oshirishga, masalan, basketbol o‘yittining asosiy elementlarini 
o‘rgatishga doir o‘yin materiallaridan iborat bo‘lsa, uning kirish 
qismida “to‘plar poygasi” singari harakatli o‘yinlardan foydalanish 
mumkin. Bunday hollarda darsning asosiy qismiga “Ovchilar va 
o‘rdaklar” , “Otishma” o‘yinlari kiritiladi.
0 ‘yinlardan foydalanishda faqat ulaming elementlari qanchalik 
tez bajarilganini emas, balki bajarilish sifatini ham alohida hisobga 
olish zarur.