Tarbiyainstituti m illiy va harakatli

3.2 .  Jismoniy  tarbiya  darslarida  qoilaniladigan
 
harakatli  o ‘yin!ar
3.2.1.1-IV sinf o ‘quvchilariga mos harakatli o ‘yinlar
O'qituvchi har bir dars  uchun bolalar organizmiga  har taraflama 
ijobiy  ta’sir  etuvchi  turli  harakatli  o‘yinlami  tanlashi  va  ularni 
o‘tkazishda har xil usullardan  foydalanib  borishi lozim.
Darsda,  shuningdek,  turli  o‘yinlarni  o'tkazish  jarayonida 
o'rganiladigan  materiallarning  metodik  jihatdan  izchilligiga  alohida 
e ’tibor  berish  muhim  ahamiyatga  ega.  Chunki  bu  izchillik, 
birinchidan,  darsning  ta'limiy  va  tarbiyaviy  vazifalarini  to‘g‘ri  hal 
qilish,  ikkinchidan,  dars  materiallarini  to‘hq  o‘tishga  erishish, 
uchinchidan,  butun  dars  davomida  har  bir  mashqni  muayyan 
m e’yorda  amalga oshirish imkonini beradi.
Darsning  boshida  yoki  o‘rtasida  zo‘r  e'tibor  berishni  va  o‘zaro 
muvofiq  murakkab  harakatlar  qilishni  taqozo  etadigan  o‘yin  hamda 
mashqlar  o‘tkazilsa,  dars  oxirida  o‘quvchilaming  charchagan  tana 
a'zolarini  birmuncha  tinch  holatga  keltiradigan  o‘yin  va  mashqlami
81

---

o‘tkazish  keiak.  Masalan,  dars  boshida  bolalaming  diqqatini  jalb 
qilish  uchun  “0 ‘ylab  top”,  “Hamma  o ‘z  joyiga”,  “Man  qilingan 
harakat”  singari  o'yinlar  o ‘tkazilsa,  darsning  asosiy  qismida 
“Quvnoq  bolalar” ,  “Qoch  bolam,  kalhat  keldi”  kabi  serharakat 
o‘yinlami o‘tkazish tavsiya etiladi.
0 ‘rta  yoshdagi  o‘quvchilar  bilan  darsning  asosiy  qismida 
“Cho‘pon”,  “Qo‘y  va  bo‘ri”,  “Oq  tosh”,  “Oq  ayiqlar”  va  boshqa 
o‘yinlami  o‘tkazish,  darsning yakunlovchi qismida  esa  kam  harakatli 
“Pat”,  “Pr-r-r.  (qush uchishini ifodalovchi tovush)  singari o‘yinlarni 
o‘tkazish  maqsadga  muvofiqdir.
Agar  butun  dars  faqat  o‘yinlardan  iborat  bo'lsa,  serharakat 
o‘yinlami  kam  harakatli  o'yinlar  bilan,  bir  xil  yo‘sindagi  o‘yinlarni 
ikldnchi xil o‘yinlar bilan navbatlashtirib  o‘tkazish  kerak.
Agar  o‘qituvchi  bir  sport  turi  texnikasining  ayrim  qismini  o‘yin 
orqali  bolalarga  o‘rgatishni  o‘z  oldiga  maqsad  qilib  qo‘ysa,  aw al 
o‘yinning mazmuni va yo‘nalishini puxta o‘ylab  olishi zamr.
Masalan, 
“To‘pni  oldirma”  yoki  “To‘p  ilish”  o‘yinlari 
yordamida  bolalarga  to‘p  uzatish  va  ШЬ  olish  harakatlarini  o‘rgatish 
belgilangan  bo‘lsa,  bu  ishni  faqat  mazkur  o‘yinlar  orqah  amalga 
oshirib  bo‘lmaydi.  Chunki  o‘ynayotganlaming  asosiy  e'tibori  to'pni 
tez  uzatish  va  ШЬ  olish  bilan  band  bo‘Ub,  o‘yin  texnikasi 
elementlarini  bajarish  e ’tibordan  chetda  qoladi.  Agar  bu  ish  tegishh 
metodik  ko‘rsatmalarga  amal  qiUb  va  ba’zi-bir  o‘zgarishlar  kiritib 
o‘tkaziladigan  o‘yinlar  yordamida  bajarilsa,  maqsadga  erishish 
mumkin.
0 ‘ynovchilarni  ortiq  charchatib  qo‘ymaslik  uchun  hayajonU  va 
ermak  o'yinlarni  ko‘p  o‘tkazavermay,  ularni  bolalaming  jismoniy 
tayyorgarlik  darajasi  va  organizm  imkoniyatini  hisobga  olgan  holda 
boshqa xildagi o‘yin va mashqlar bilan qo‘shib  oUb borish kerak.
Hushyor  o‘qituvchi  ayrim  bolalaming  charchash  belgilarini 
(rangi  o‘chishini,  harakatlari sustligi va  o‘yinni davom  ettirish  istagi 
yo‘qligini)  darhol sezib  oladi.
Jismoniy  tarbiya  darsining  muhim  xususiyatlaridan  biri  vaqtdan 
unumU  foydalanishdir.  Bu  tadbir  darsni  unumU  o'tkazish  imkonini 
beradi.  0 ‘qituvchi  o‘quvchilami  darsda  faol  qatnashtirish  uchun 
barcha 
imkoniyatlardan 
foydalanishi, 
shuningdek, 
hamma 
o‘quvchilarga  beriladigan  topshiriqlar  bir  me’yoida  bo‘lishiga 
erishishi  lozim.  Bunga  esa  har bir  o‘yin va  har bir ishtirokchi uchun 
vaqtni  aniq  taqsimlash  yo‘U  bilan  erishish  mumkin.  Agar 
o‘ynovchilar  soni  juda  ko‘p  bo‘lsa,  bir  necha  gumh  yoki  jamoa
82

---

tiizish,  topshiriqni  bajarish  uchun  belgilanadigan  vaqtni  qisqartirish 
lozim.
0 ‘yin  paytida  uning  qoidalarini  huzgan  o'quvchilami  o‘yindan 
chiqarib  yuborish  emas,  balki,  ularga jarima  ochkolari berish  orqah 
“jazolash”  maqsadga  muvofiqdir.
0 ‘yin  bo‘Unib  qoUshiga  yo‘l  qo‘ymaslik  uchun  unga  yaxshi 
tayyorgarlik  ko‘rish,  o‘yin  o‘tkaziladigan  joyni  va  kerakh  asbob- 
uskunalami oldindan taxt  qiUb  qo‘yish lozim.
0 ‘qituvchi 
maktabning 
imkoniyatlari  va 
o‘quvchilaming 
tayyorgarlik  darajasini  hisobga  oUb,  o‘quv  dasturida  tavsiya  etilgan 
o‘yinlami o‘zgartirishi va  ularga  qo'shimchalar kiritishi mumkin.
HarakatU 
o‘yinlami 
o‘quv 
yilining 
choraklari 
bo‘yicha 
rejalashtirishda  ob-havo  sharoitlarini  hisobga  olish  kerak.  Masalan, 
0 ‘zbekistonda  dekabr,  yanvar,  fevral  oylaridan  boshqa  paytlarda 
mashg‘ulotlami  ochiq  havoda  o'tkazish  mumkin.  Biroq  ob-havo 
yaxshi  vaqtga  mo‘ljallangan  “Chillak”,  “Oq  tosh”,  “Qoziq”, 
“Tegizsang-minasan”,  “Bayroq  uchun  kurash”  singari  o'yinlar  reja- 
lashtirilganida  ehtiyot  uchun  ulaming  o‘miga  bino  ichkarisida 
o‘tkazsa bo‘ladigan o‘yinlami ham belgilab  qo‘yish kerak.
Har  bir  chorak  oxirida  o ‘tkaziladigan  nazoiat  mashg‘ulotlari 
uchun  turU  jismoniy  mashqlardan  iborat  o'yinlami  iejalashtirish 
lozim.  Bunday  o‘yinlar  o‘quvchilaming  tayyorgarligini,  egallagan 
malakalarini,  harakatlarining  tezligi  va  o‘zaro  muvofiqligini  sinab 
ko‘rishda  yordam  beradi.  0 ‘yin vaziyatida tez  fikr yuritishni o‘stirish 
maqsadi  bilan  o‘yinning  ayrim  usullarini  o‘rgatishda  sharoitga 
muvofiq  holda  o‘yinga  “raqib”  o'yinchini  kiritish  ham  mumkin. 
Bolalar  uchtm  harakatU  o‘yinlaming  ahamiyati  ularda  muayyan 
jismoniy  sifatlami  hosil  qilish  va  ulam i  takomillashtirish  bilan 
cheklanmaydi.  HarakatU  o‘yinlar  bolalarda  intizomlilik  jamoada 
o‘zini  tuta  bilish  va  uning  sharafi,  obro'si  uchun  kurashish, 
o'rtoqlariga  beg‘araz 
yordam  berish 
kabi 
fazilatlami  ham 
shakUantiradi.
I-IV  sinf  o‘quvchilarida  uyushqoqlik  bilan  bir  maromda  yurish 
ko‘nikmalari  hosil  qilish  uchun  xorovodU  (doira  bo‘Ub  aylanib 
raqsga  tushiladigan,  ashula  aytiladigan)  o‘yinlami,  musiqa jo‘rligida 
o‘ynaladigan  o‘yinlami,  shuningdek,  aytilayotgan  she’r  matniga mos 
harakatlar  bajariladigan  o‘yinlami  tanlash  lozim.  Shu  maqsadda 
“Musiqa  jo ‘rligida  yurish”,  “Karusel”,  “0 ‘ylab  top”,  “Kimning 
ovozi”  singari  ommaviy  o'yinlardan,  shuningdek, 
“0 ‘razan- 
burazan”,  “Pat” ,  “Pr-r-r...”,  “Oq terakmi  -   ko‘k terak”  kabi  milhy 
o‘yinlardan  foydalanish  mumkin.  Bu  o‘yinlar  juda  oddiy  va  oson
83

---

bo‘lib,  ulardan  jismoniy  tarbiya  darslarida,  xususan  darsning  boshi 
va  oxirida samarali foydalanib kelinayotir.
Turli  harakatlami  bajarishda  ijodiy  tafakkur  va  mustaqiUikni 
o‘stirishga  bevosita  yordam  beradigan  “Pr-r-r...”,  “Pat” ,  “Kim 
keldi”  singari  mazmunli  o‘yinlami  tanlash  va  o‘tkazish  ham 
muhimdir.
Agar  darsda  bir  nechta  o‘yin  o‘tkazilsa,  ular  turli  yo‘sinda 
bo'lishi,  ularga  har  hil  m ashqkr  va  harakatlar  kiritilishi  lozim. 
0 ‘quvchilar  bir  darsning  aniq  vazifasini  nazarda  tutib,  ana  shu 
vazifani  amalga  oshirishda  yordam  beradigan  o‘yinlami  tanlashi 
kerak.
I-IV  sinf o‘quvchilariga  mos  harakatli  o‘yinlar jismoniy  tarbiya 
darsining  asosi  hisoblanadi.  Shuning  uchun  maktab  dasturida 
o'yinlar  boshqa  mateiiallarga  nisbatan  ko‘proq  o‘rin  oladi.  Buning 
sababi  shuki,  dasturga  kiritilgan  har  xil jismoniy  mashqlarni  bolalar 
turli  o‘yinlar  vositasida  osonroq  idrok  qiladilar  va  o‘zlashtiradilar. 
Masalan,  ularga  yugurib  kelib  uzunlikka  sakrash  ko‘nikmasini 
o‘rgatish  bo‘yicha  alohida  mashg'ulot  o‘tkazilsa,  o ‘qituvchi  qo'ygan 
vazifa 
amalga 
oshmay 
qolishi 
mumkin. 
Chunki 
mashqni 
tushuntirish,  amalda  ko'rsatish,  bajarish  va  qanday  bajarilganini 
aniqlash,  xatolami  tuzatish  va  hokazolar  bolalar  uchun  zerikarli 
boTadi.  Agar  bu  ishda  “Bo‘ri  zovur  ichida”  o‘yinidan  foydalanilsa, 
maqsadga osongina erishiladi.
Harakatli  o‘yinlami  asosan  darsniig  asosiy  va  yakunlovchi 
qismida  o‘tkazish  tavsiya  etiladi,  chunki  dasturda  darsning  kirish 
qismida saf mashqlanni o'tkazish belgilangan.
0 ‘yinlarda  yugurish,  sakrash,  uloqtirish  yoki  irg‘itish  kabi 
harakatlar  bajarilishiga  alohida  e ’tibor  berish  lozim.  Bu  yoshdagi 
bolalar  bilan  asosan  oddiy  va  o‘rtacha  murakkablikdagi  o‘yinlar 
o‘tkaziladi.  Agar bolalar yetarli darajada tayyorlangan bo‘lsa,  yanada 
murakkabroq,  ya’ni  jamoalarga  bo‘linib  ijro  etiladigan  o‘yinlarni 
ham  o‘tkazish  mumkin.  Bolaiar  bu  o'yinlarda  “Bir  kishi  hamma 
uchun,  hamma bir kishi uchun”  prinsipi bo‘yicha birgalikda  harakat 
qilishni  o‘rganadilar.  Bu  hol  butun  jamoaning,  jamoadagi  barcha 
ishtirokchilaming mas’uliyatini orttiradL
Jamoali  o‘yinlar  yetarli  darajada  chaqqonlik,  hozirjavoblik, 
farosatlilik  va jismoniy  tayyoigarlikni  talab  qiladi  va  ayni  vaqtda  bu 
xususiyatlami takomillashtiradi.
Jismoniy  tarbiya  darslari  ko'pincha  turli  o‘yinlardan  iborat 
bo‘ladi va ularga gimnastika  hamda  sport  o‘yinlarining  asosiy  turlari 
— basketbol,  voleybol va  hokazolar ham kiritiladi.
84

---

0 ‘qituvchi  harakatli  o'yinlar  yordamida  jismoniy  mashg‘ulot- 
lami  qiziqarli  o‘tkazishi  mumkin  va  bunday  o‘yiniar  o'quvchilarda 
turli harakat  ko‘nikmalami hosil qiladi.
Agar  o‘qituvchi  o‘z  oldiga  o‘quvchilarda  sportning  biror  turi 
bo‘yicha  harakat  ko‘nikmalarini  hosil  qilish  vazifasini  qo‘ysa,  ayrim 
darslar  shu  vazifani  bajarishda  yordam  beradigan  o'yinlardan  iborat 
bo‘lishi  lozim.  Shuni  ham  nazarda  tutish  kerakki,  o‘yin  darslarini 
o‘tkazish  o‘quvchilardan  ayrim  o‘yin  harakatlari  ko‘nikmalariga  ega 
bo‘lishni talab  qiladi.
0 ‘yin  darslarini  har  o‘quv  choragining  oxirgi  o‘n  kunliklarida 
o‘tkazish  maqsadga  muvoliqroqdir.  Chunki  shunda  o'qituvchiga 
bolalar  qanday  harakat  ko‘nikmalarini  egallaganini  aniqlash 
imkonini beradi.
Harakatli  o‘yinlar  jismoniy  tarbiya  darslarida  hosil  qilingan 
harakat  ko‘nikmalarini  takomillashtirish  va  mustahkamlash  uchun 
xizmat  qiladi.  Darsning  asosiy  qismi  muayyan  vazifani  amalga 
oshirishga,  masalan,  basketbol  o‘yittining  asosiy  elementlarini 
o‘rgatishga  doir  o‘yin  materiallaridan  iborat  bo‘lsa,  uning  kirish 
qismida  “to‘plar  poygasi”  singari  harakatli  o‘yinlardan  foydalanish 
mumkin.  Bunday  hollarda  darsning  asosiy  qismiga  “Ovchilar  va 
o‘rdaklar” ,  “Otishma”  o‘yinlari kiritiladi.
0 ‘yinlardan  foydalanishda  faqat  ulaming  elementlari  qanchalik 
tez  bajarilganini  emas,  balki  bajarilish  sifatini  ham  alohida  hisobga 
olish zarur.