II. Zamonaviy fan va ta’lim-tarbiya: muammo, yechim, natija http://interscience.uz/ 221
JISMONIY TARBIYA VA SPORT, SOG‘LOMLASHTIRISH MASHG‘ULOTLARINING NAZARIYASI VA METODIKASINING MOHIYATI Nurimbetov Muzaffar Artikbayevich Urganch shaxar 7 son maktabning jismoniy tarbiya o‘qituvchisi
Odam necha yoshda bo‘lsa ham jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanib turishi mumkin. Inson
juda yosh chog‘idan boshlab, to juda keksayib qolgunga qadar organizmidagi har qanday organ va
sistemalarga xilma-xil ta’sir ko‘rsata oluvchi mashqlarni bajarishga qodirdir.
Bizning gavdamiz yoshligimizdan to keksayib qolgunimizga qadar organ va
to‘qimalarimizni mustahkam, tetik va bardam qiluvchi harakatlarni; jismoniy rohat, tetiklik hamda
sportning biron turi bilan muntazam shug‘ullanuvchi har bir kishiga ma’lum bo‘lgan alohida
quvnoqlik tuyg‘ularini keltirib chiqaruvchi mashqlarni bajara oladi.
Jismoniy mashqlar odam organizmiga har taraflama ta’sir ko‘rsatadi va bironta ham
hujayrani mashq maqsadida qilinadigan harakatlar ta’siridan chetda qoldirmaydi. Bu, har bir
xujayraga, har bir to‘qimaga, shu jumladan suyak to‘qimasiga ham bir xilda taaluqlidir. Jismoniy
mashqlar muskul to‘qimasi singari, suyak to‘qimasiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Shakllana xilma-xil bo‘lib organizmga har tomonlama ta’sir etuvchi jismoniy mashqlar har
qanday yoshdagi kishi uchun qulay va undan muvaffaqiyatli foydalanish mumkin. Salomatlik
holatini, yosh va jismoniy xususiyatlarni hisobga olgan holda tanlangan jismoniy mashqlar
organizmdagi hamma organ va sistemalarni mustahkamlaydigan, faollashtiradigan va
chiniqtiradigan bo‘lgani uchun, jismoniy birdamlik, muskul sog‘lomligi, kuch-g‘ayrat va umumiy
tetiklik tuyg‘ulari manbai hamdir.
Maqsadga muvofiq ravishda tanlangan har qanday mashq va harakatlar, shuningdek
sportning har xil turlari aqliy mehnat kishilarining organizmiga ham, jismoniy mehnat
kishilarining organizmiga ham bir xilda ta’sir ko‘rsatadi.
Sistemali suratda trenirovka qilib turilgan taqdirda, har qanday gimnastika mashqlari va
sport turlari umumiy ishchanlik qobiliyatini oshirib, xorg‘inlikni kamaytirishga, nerv jarayonlarini
muvozanatlashga qodirdir.
Mana shuning uchun ham fan, san’at va adabiyotning ko‘pgina namoyondalari o‘zlari
sevgan harakat turlari bilan tez-tez shug‘ulanib kelganlar va shug‘ullanmoqdalar, shu bilan birga
ular gimnastika turlarini boshqa turlardan afzal ko‘radilar yoki gimnastika bilan bir vaqtda yengil
atletika va sportning ayrim elementlari bilan ham shug‘ullanadilar.
Muskullarga mumkin qadar ta’sir etadigan har qanday harakatlarning, masalan yurishning,
nafas olish mashqlari, bog‘da ishlash va turli xil o‘yinlarning aqliy mehnat kishilarida ham,
jismoniy mehnat kishilarida ham organizmning hamma funksiyalariga ta’sir ko‘rsatishini
isbotlaydigan ko‘plab misollarni keltirish mumkin.
Umumxalq sporti jismoniy o‘sish va sog‘lomlashtirish sohasida ommaning ijodkorligiga
keng imkoniyatlar yaratadi. Yoshlar doimo bu ijodkorlikning tashabbuskorlari bo‘lgan. Kelajak
yoshlarnikidir. Shuning uchun ular har tomonlama rivojlangan, jismoniy yetuk bo‘lishi hamda
ijodiy mehnat va Vatan mudofaasi, katta sportdagi chiqishlarga tayyorlanish borasida ma’naviy va
jismoniy kamolotga erishishning to‘g‘ri yo‘llarini topa bilmog‘i kerak.
Oliy o‘quv yurtlarida jismoniy tarbiya O‘zbekiston Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining
1990 yil 31 avgustdagi 183-buyrug‘iga asosan umumiy majbur mashg‘ulot fatida 1 kursdan
boshlab, butun o‘quv jarayonida kamida 4 soatdan qilib belgilangan. Bunday yillik sinovlari
o‘tkaziladi, oxirida test bilan yakunlanadi. Oliy o‘quv yurtlarida jismoniy tarbiya quyidagi
shakllarda amalga oshiriladi:
-o‘quv mashg‘ulotlarini oliy o‘quv yurtining o‘quv rejasida asoslangan holda o‘tkazish,
budan tashqari talabalarining xohishiga ko‘ra sportning har xil turlari bilan shug‘ullanish;
-ommaviy sog‘lomlashtirish, jismoniy tarbiya va sport anjumanlari va tadbirlarida
qatnashish.
