Tarbiya: muammo, yechim

II. Zamonaviy fan va ta’lim-tarbiya: muammo, yechim, natija
http://interscience.uz/
205 
majbur etadi. O‘qitish metodlarini takomillashtira borib, metodik xayolparaslikdan, sun’iy va 
yetarlicha tekshirilmagan metodlarini targ‘ib qilishdan qochish juda muhimdir. 
O‘qitish metodlarining metodologik asoslari to‘xtovsiz rivojlanib kelmoqda. Bunga 
A.N.Aleksyuk, V.I.Zagvyazinskiy, I.D.Zverev, M.I.Maxmutov, S.G.Shapovalenko, M.M.Levina, 
V.F.Palamarchuk, V.I.Palamarchuk va boshqalarninsh ishlari ayniqsa muhim hissa 
qo‘shmoqda[2]. 
O‘qitish metodlarining muammolari 1978 yil (Leningradda) maxsus uyushtirilgan 
Butunittifoq konferensiyasi keng muhokama qilingan edi. Bu konferensiya o‘qitish metodlari 
nazariyasini ishlab chiqishda metodistlarning kuch-g‘ayratini birlashtirishga imkon berdi. Unda 
o‘qitish metodlarini ta’riflashga amaliy yondoshish yanada rivojlandi va bu falsafiy adabiyotda 
o‘zining keng ifodasini topdi. 
Hozirgi vaqtda ko‘pchilik pedagoglar metodlarni o‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘quv 
jarayonidagi kompleks vazifalarni hal qilishga qaratilgan o‘zaro bog‘langan faoliyat usullari 
sifatida baholaydilar. O‘qitish metodlari aslida rag‘batlantirish va asoslar keltirishning ancha aniq 
usullaridan, harakatlarni tashkil qilish va alohida amalga oshirish, nazorat va o‘z-o‘zini nazorat 
qilish usullaridan tashkil topadi. 
O‘qitish metodikasi va didaktikada o‘quv jarayonining barcha tarkibiy qismlari o‘zaro 
qonuniy bog‘langanligi aniqlangan. Maqsad, qonun singari, o‘qitishning mazmunini va 
metodlarini belgilaydi. Metodlar esa o‘quv jarayonini tashkil qilishning vositalari va formalarini 
tanlashni belgilaydi. O‘qitishning barcha tarkibiy qismlarining o‘zaro bog‘langan birligi 
o‘qitishning ma’lum natijalarini ta’minlaydi. 
O‘qitish qonuniyatlaridan uni samarali tashkil etishga nisbatan muayyan muhim talablar 
kelib chiqadiki, buni o‘qitish prinsiplari (tamoyil) deb ataydilar. O‘qitish prinsiplarini bilish 
o‘qitishning zarur metodlarini yanada ishonchliroq tanlashga imkon beradi. 
Didaktikada o‘qitishning quyidagi tamoyillari: o‘qitishning ta’lim-tarbiya va rivojlantirish 
vazifalarini har tomonlama hal qilishga qaratilganligi, o‘qitishning ilmiyligi, tizimliligi, 
tushunarliligi, uning hayot bilan aloqasi, ko‘rgazmaliligi, o‘qitish metodikasi, uslubi va 
vositalarning oqilona birikuvi, o‘quvchilarning ongliligi hamda faolligi, natijalarining 
mustahkamligi kabilarga amal qiladi. 
Agar yuqorida aytilganlarga yakun yasaydigan bo‘lsak, o‘qitish metodlarni ta’riflashda 
quyidagi tamoyillar muhim metodologik va nazariy qoidalarga asos bo‘la oladi deyish mumkin: 
O‘qitish metodlari o‘quv jarayonining o‘ziga xos sharoitida ob’ektiv reallikni bilish 
metodlarining ifodasi hisoblanadi, shuning uchun ham ular ob’ektiv-sub’ektiv xarakterga egadir. 
O‘qitish metodlari o‘quvchilarni o‘qitish, tarbiyalash, rivojlantirish va shular bilan 
bog‘liq bo‘lgan mazmunni o‘zlashtirishdek vazifalarni yechishda pedagogik hamda ta’lim 
oluvchilarni o‘zaro bog‘lovchi faoliyatlarining usullari hisoblanadi. 
-
O‘qitish metodlari o‘qitishning moddiy vositalari bilan o‘zaro uzviy bog‘langandir. 
-
O‘qitish metodlari o‘zaro bog‘langan faoliyat usullar sifatida faoliyatni amalga oshirish 
bosqichining hamma asosiy tarkibiy qismlarini-motivlashtirishni, xarakat va ma’lumotlarni 
uyushtirishni, natijalarni nazorat ostiga olish va tahlil qilishni aks ettirishi kerak. Faoliyatning aytib 
o‘tilgan tarkibiy qismlaridan hatto bittasining bo‘lmasligi ham maqsadlarga optimal tarzda 
erishishga imkon bermaydi. 
-
Inson faoliyati usullarining boyligi o‘qitish metodlarining boyishiga va bitmas-
tuganmas bo‘lishiga olib keladi. 
-
O‘qitish metodlarining klassifikatsiyasi bir nechta bo‘lishi mumkin, chunki 
klassifikatsiyalashni amalga oshirishga imkon beradigan asoslar juda ko‘p. 
-
O‘qitish metodlari, o‘z navbatida, o‘qitishning aniqroq usullaridan tarkib topadi. 
-
O‘qitish metodlarini har xil asoslarga ko‘ra ajratish mumkin ekan, demak o‘qituvchi va 
o‘quvchilar faoliyatining real usulini ham har doim bir qator o‘qitish metodlari (og‘zaki, 
muammoli, deduktiv va xokazo)ning birikmasi sifatida tassavvur etish mumkin. Shu ma’noda 
o‘qitish metodlari doimo muayyan birikmalarda qo‘llanadi deb ta’kidlash to‘la o‘rinlidir. O‘qitish 

---